یکی از شبهاتی که پیرامون مباحث زن از دیدگاه اسلام مطرح می گردد این است که زن در دین اسلام موجودی فرودست و طفیلی وجود مرد شناخته می شود و ادعا می کنند که زن از دنده چپ مرد آفریده شده است. پوشیده نیست که مطلب فوق نسبتى ناروا، دست کم نسبت به دین اسلام است که از بى توجهى نسبت به معارف اسلا‌می ‌پدید آمده است و باید گفت که آیات قرآن مخالف این ادعا بوده و آفرینش زن را مانند مرد از یک حقیقت می دانند.
از دیدگاه قرآن، هدف از خلقت زن و مرد عبودیت خداوند و تقرب به درگاه اوست و زن نیز چون مرد براى رسیدن به چنین هدفى خلق شده است. اعتقاد ما به آفرینش اصیل زن و مرد، به این معناست که هر کدام براى رسیدن به کمال خود خلق شده اند نه آنکه اصل، کمال مرد باشد و زن تنها ابزارى براى کمال یابى مرد به حساب آید. البته اصالت خلقت در زن و مرد هرگز بدین معنا نیست که آنها مستقل از یکدیگر ‌می‌توانند کاملا به کمال خویش دست یابند، بلکه آنها در کمال یکدیگر نقش مؤثرى ایفا ‌کرده و مکمل یکدیگرند.
البته از آیات قرآن استفاده ‌می‌شود که خلقت حوا پس از خلقت آدم بوده است، اما این مطلب هرگز بر فروترى و تبعى بودن زن دلالت ندارد، چرا که ترتّب خلقت زن بر خلقت مرد، از نوع ترتّب زمانى است نه ترتّب واقعى و تکوینى. لذا از ترتّب خلقت حوا بر آدم نمی‌توان استفاده کرد که خلقت مردان به طور کلّى بر خلقت زنان تقدّم داشته است. ضمنا حتى اگر ثابت شود که زن از بدن مرد آفریده شده است، لازمه این سخن حداکثر آن است که زن از لحاظ جسمى فرع بر مرد است، نه آنکه در حقیقت وجودى خود، که امرى غیرجسمانى است، طفیل مرد به حساب آید. چنان که گفتیم، حتى ‌می‌توان گفت که فرع بودن حوا در خلقت جسمانى به هیچ وجه دلالت بر فرع بودن خلقت جسمانى سایر زنان ندارد (زیبایی نژاد،۵۹:۱۳۸۷).
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاء..»
«اى مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدى آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیارى پراکنده کرد..» (قرآن کریم، نساء:۱).
موضع استدلال در این آیه «نفس واحده» است که خداوند خلقت همه انسان ها را از آن می داند.
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا..»
«از نشانه‏هاى او اینکه از نوع خودتان همسرانى براى شما آفرید..» (قرآن کریم، روم:۲۱).
«فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا..»
«پدیدآورنده آسمانها و زمین است از خودتان براى شما جفتهایى قرار داد..» (قرآن کریم، شوری:۱۱).
«وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا..»
«و خدا براى شما از خودتان همسرانى قرار داد..» (قرآن کریم، نحل:۷۲).
در این آیات واژه « مِّنْ» در «مِّنْ أَنفُسِکُمْ» معنای جنس را افاده می کند، منظور از جنس نیز آن چیزی است که مخاطب «کُمْ» یعنی مجموع جسم و جان قرار گرفته است. در نتیجه مفاد این آیات این است که زن و مرد از جنس مشترکی آفریده شده اند (جمشیدی،۲۴:۱۳۸۸).
ت- مبانی معرفت شناختی
از آنجا که در این تحقیق برآنیم تا به ترسیم الگوی سبک زندگی زن از دیدگاه اسلامی بپردازیم، می بایست منابع معرفتی ما که به نوعی ابزار اصلی ما در فهم و شناخت این الگو است، بررسی و تبیین گردند. ما نیز به دلیل اینکه منابع معرفتی ما در این تحقیق دو منبع عقل و وحی هستند، به بررسی و تبیین این دو مقوله و جایگاه آنها در کسب شناخت از الگوی سبک زندگی زن مسلمان ایرانی می پردازیم.
۱- منزلت عقل در هندسه معرفت بشری
در دیدگاه اسلامی و مبانی معرفت شناختی برخاسته از آن، راه ها و منابع متعددی برای کسب شناخت و معرفت وجود دارند که همگی آنها هم دارای اعتبار بوده و هم با یکدیگر نسبت تکاملی برقرار می کنند و هم بایستی برای کسب معرفت معتبر و دقیق تلاش نمود از تمامی این راه ها و منابع استفاده کرد. یکی از این منابع کسب معرفت، عقل است. از نظر اسلام معرفت عقلی مقدم بر هرگونه معرفتی است و سایر معارف چه در مرحله رجوع و چه در مرحله پذیرش منوط به کسب معرفت عقلی می باشند. مطابق با این نظر، دین که عالی ترین و کامل ترین نوع معرفت برای بشر محسوب می گردد نیز می بایست از منظر معرفت عقلی مورد بررسی و پذیرش و تایید قرار گیرد.

البته با توجه به مبانی معرفت شناختی دین اسلام، به جز منبع وحی که بالاترین سطح معرفت است، سایر منابع و ابزارهای شناخت انسان دارای محدودیت های خاص خود بوده و نمی توانند به تنهایی به مسیر معرفت صحیح و کامل نایل گردند. عقل نیز از این قاعده مستثنی نیست. چون عقل یکی از ویژگی های انسان است و انسان اساسا موجودی محدود و دارای نهایت است، عقل انسان نیز دارای این چارچوب و محدودیت است. منظور از عقل نیز در این دیدگاه همان ابزار تفکر و روش استدلال و برهان است که یا از مقدمات بدیهی ناشی می گردد و یا به نتایج بدیهی و مورد پذیرش فطرت انسان می رسد. به اعتقاد علامه طباطبایى:
قرآن شریف عقل را نیرویى مى‏داند که انسان در امور دینى از آن بهره‏مند مى‏شود و او را به معارف حقیقى و اعمال شایسته رهبرى مى‏کند و در صورتى که از این مجرا منحرف شود، دیگر عقل نامیده نمى‏شود. منظور از عقل در قرآن شریف، ادراکى است که در صورت سلامت فطرت، به طور تامّ براى انسان حاصل مى‏شود (المیزان، ج ۲، ص ۲۵۰).
در آیات قرآن نیز بارها به کلمه عقل اشاره شده و مورد تاکید و تایید قرار گرفته است. تعدادی از این آیات که به حجیت عقل از دیدگاه اسلام مهر تایید می زنند عبارتند از:
«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ»
«قطعا بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانى‏اند که نمى‏اندیشند» (قرآن کریم، انفال:۲۲).
«وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَن تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَیَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ»
«و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد و خداوند بر کسانى که نمى اندیشند پلیدى را قرار مى‏دهد» (قرآن کریم، یونس:۱۰۰).
«وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالْنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالْنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»
«و شب و روز و خورشید و ماه را براى شما رام گردانید و ستارگان به فرمان او مسخر شده‏اند مسلما در این امور براى مردمى که تعقل مى‏کنند نشانه‏هاست» (قرآن کریم، نحل:۱۲).
«وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ»
«گویند اگر شنیده و پذیرفته بودیم یا تعقل کرده بودیم در دوزخیان نبودیم» (قرآن کریم، ملک:۱۰).
«أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا..»
«آیا در زمین گردش نکرده‏اند تا دلهایى داشته باشند که با آن بیندیشند..» (قرآن کریم، حج:۴۶).
«…قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ إِن کُنتُمْ تَعْقِلُونَ»
«در حقیقت ما نشانه‏ها را براى شما بیان کردیم اگر تعقل کنید» (قرآن کریم، آل عمران:۱۱۸).
«کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»
«بدین گونه خداوند آیات خود را براى شما بیان مى‏کند باشد که بیندیشید» (قرآن کریم، بقره:۲۴۲).
۲- منزلت وحی در هندسه معرفت بشری
از دیگر منابع کسب معرفت که در نظام معرفت شناختی اسلام دارای بالاترین درجه اعتبار است، منبع وحی است. وحی البته جزء منابعی است که به طور مستقیم در دسترس همه ی افراد بشر نیست و تنها در اختیار پیامبران بوده و به الهاماتی گفته می شود که از سوی خداوند به قلب و زبان پیامبران جاری می گردد. مجموع این الهامات در کنار یکدیگر یک منظومه معرفتی به نام دین را تشکیل می دهند که غنی ترین نظام معرفتی بشر محسوب می گردد.
یکی از ابزارهای کسب شناخت در اسلام که معمولا با منبع وحی یکی فرض شده و آن را مساوی دین قرار می دهند ابزار نقل است. نقل یعنی مجموعه احادیث و روایاتی که از پیامبر و معصومین(ع) توسط بشر به دست بشر رسیده است و این به به عنوان برداشت بشر از وحی با خود وحی که یک منبع فرابشری معرفت است تفاوت عمده هم در سطح و هم در اعتبار دارد. نقل و علوم نقلی همانند عقل و معرفت عقلی چون ابزارهایی بشری هستند احتمال خطا و اشتباه در آنها وجود دارد اما وحی به هیچ عنوان دچار اشتباه نشده و مصون از هرگونه خطا است. البته توجه به این نکته لازم است که مرز میان وحی و نقل یک مرز بسیار دقیق بوده و شناسایی آن نیازمند دقت است. طبق دیدگاه اغلب اندیشمندان و علمای دینی، هم آن چیزی که به عنوان متن قرآن و در ظاهر مشاهده می کنیم در دایره وحی جای می گیرد و هم با استناد به آیات ۳ و ۴ سوره مبارکه نجم که می فرماید: «مَا یَنطِقُ عَنِ الهَْوَى - إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ یُوحَى‏»، تمام احادیثی که از زبان پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) در رابطه با مسائل فقهی و اجتماعی و… جاری شده است و فرض بر صحت سند آنها باشد، در دایره وحی قرار می گیرند. اما سایر روایاتی که از سیره آنها نقل می شود و یا برداشت فقها و راویان از احادیث و سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) است در دایره نقل جای می گیرند.
آیات بسیاری در قرآن وجود دارند که موضوع وحی در آنها به عنوان امتیازی که در اختیار پیامبران بوده و به نوعی ویژگی نبوت است و در واقع نشان منبع ویژه‌ای از معارف برای پیامبران الهی دارد مطرح شده که تعدادی از آنها عبارتند از:
«وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ»
«و هیچ بشرى را نرسد که خدا با او سخن گوید جز از راه وحى یا از فراسوى حجابى یا فرستاده‏اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نماید آرى اوست بلندمرتبه سنجیده‏کار» (قرآن کریم، شوری:۵۱).
«أَکَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَیْنَا إِلَى رَجُلٍ مِّنْهُمْ أَنْ أَنذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُواْ أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِندَ رَبِّهِمْ قَالَ الْکَافِرُونَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ مُّبِینٌ»
«آیا براى مردم شگفت‏آور است که به مردى از خودشان وحى کردیم که مردم را بیم ده و به کسانى که ایمان آورده‏اند مژده ده که براى آنان نزد پروردگارشان سابقه نیک است کافران گفتند این مرد قطعا افسونگرى آشکار است» (قرآن کریم، یونس:۲).
«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِن کُنتَ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِینَ»
«ما نیکوترین سرگذشت را به موجب این قرآن که به تو وحى کردیم بر تو حکایت مى‏کنیم و تو قطعا پیش از آن از بى‏خبران بودى» (قرآن کریم، یوسف:۳).
«وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ»
«وآنچه از کتاب به سوى تو وحى کرده‏ایم خود حق و تصدیق‏کننده کتابهاى پیش از آن است قطعا خدا نسبت به بندگانش آگاه بیناست» (قرآن کریم، فاطر:۳۱).
«وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ وَإِیتَاء الزَّکَاهِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ»
«و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما هدایت مى‏کردند و به ایشان انجام دادن کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم و آنان پرستنده ما بودند» (قرآن کریم، انبیاء:۷۳).
«وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ..»
«و این گونه قرآن عربى به سوى تو وحى کردیم تا مردم مکه و کسانى را که پیرامون آنند هشدار دهى و از روز گردآمدن که تردیدى در آن نیست بیم دهى..» (قرآن کریم، شوری:۷).
۳- نسبت میان عقل، نقل و وحی

: بین سرمایه انسانی و عملکرد سازمانی در بانک قوامین استان تهران رابطه معنادار وجود ندارد.
:بین سرمایه انسانی و عملکرد سازمانی در بانک قوامین استان تهران رابطه معنادار وجود دارد..
برای بررسی این فرضیه ابتدا میانگین پاسخ های دریافتی از پاسخ دهندگان در رابطه با عملکرد و سرمایه انسانی محاسبه می گردد. درصورتی که بین میانگین پاسخ های دریافتی اختلاف معناداری وجود نداشته باشد می توان ادعا کرد، بین سرمایه انسانی و عملکرد سامانی رابطه وجود دارد به این منظور فرضیاتی به شرح ذیل تدوین می گردد:

:میانگین پاسخ های دریافتی در رابطه با سرمایه انسانی و عملکرد سازمانی کارکنان بانک قوامین اختلاف معناداری با یکدیگر ندارند.
: میانگین پاسخ های دریافتی در رابطه با سرمایه انسانی و عملکرد سازمانی کارکنان بانک قوامین اختلاف معناداری با یکدیگر دارند.
نتایج آزمون t در جدول ذیل به صورت خلاصه ارائه شده است.
تعداد نمونه بیش از ۳۰ می باشد، لذا می توان برای آزمون فرضیه از آزمون های آماری پارامتریک T استیودنت استفاده نمود. اما قبل از اجرای این آزمون باید آزمون بررسی یکسان بودن واریانس در دو جامعه بررسی گردد:
جدول۴-۸: خروجی آزمون برابری واریانس ها

جدول۴-۹:خروجی آزمون تی استیودنت

همانطور که از جدول فوق مشهود است، در رابطه با تاثیر سرمایه انسانی بر عملکرد سازمانی کارکنان، اولا مقادیر آماره t بدست آمده از مقادیر متناظر آن در جدول(   )کوچکتر بوده ثانیا مقادیر P-Valueمحاسبه شده نیز بیش از ۵ درصد سطح معناداری بوده لذا فرض صفر رد نمیشود. بنابراین با اطمینان ۹۵ درصد از پاسخ های بدست آمده میتوان گفت میانگین پاسخهای دریافتی در رابطه با سرمایه انسانی و عملکرد سازمانی کارکنان بانک قوامین اختلاف معناداری با یکدیگر ندارند.لذا پس از مشخص شدن عدم اختلاف در پاسخها به منظور بررسی ارتباط بین عملکرد سازمانی و سرمایه انسانی و میزان این ارتباط از جداول توافقی استفاده شده است.
برای برسی فرضیه فوق از آزمون جدول توافقی استفاده می گردد:

نشانگر ISSR نقشه‌یابی نشده‌اند اما می‌توانند برای اشباع نقشه‌های پیوستگی RFLP و SSR مورد استفاده واقع شوند. نقشه جو با ۶۰ نشانگر ISSR( با عنوان RAMPs در مطالعه مورد اشاره قرار گرفته است) که برای تمامی کروموزوم‌ها نقشه‌یابی شدند، اشباع شد(بکر^[۷۳] و همکاران، ۱۹۹۵). بسیاری از این نشانگر بین RFLPهای خوشه‌ای، خوشه‌های RFLP پیرامونی، در بالای کروموزوم‌ها و بخصوص در مناطق با تراکم پایین نشانگر RFLP، نقشه‌یابی شدند. در گندم‌های Einkorn، اما، نه نشانگر ISSR در موقعیت‌های نشانگر RFLP و یا نزدیک به آن، نقشه‌یابی شدند(کوجیما و همکاران، ۱۹۹۸). ISSRs همراه با نشانگر AFLP و RAPD در نقشه‌یابی ژنوم‌های اروپایی و ژاپنی صنوبر مورد استفاده قرار گرفتند(آرکاد و همکاران، ۲۰۰۰). نقشه پیوستگی ژنتیکی Citrus با بهره گرفتن از ۷۵ نشانگر ISSR که در طول همه گروه‌های لینکاژی گسترده شده بودند، اشباع شد(سانکر و همکاران^[۷۴]، ۲۰۰۱). همچنین نشان داده شد که میزان انحراف تفرق ISSRs نسبت به RAPDs پایین‌تر است. در سویا، ۵۸ نشانگر ISSR برفراز ۱۸ گروه لینکاژی RAPD/RFLP نقشه‌یابی شدند(سیمگن و همکاران، ۲۰۰۶).

۲-۱۴-۴-۳ برچسب‌زنی ژن^[۷۵] و گزینش به کمک نشانگر
نشانگرهای DNA با پیوستگی نزدیک به صفات مهم زراعی در برنامه‌های کاربردی اصلاح گیاه، نقش دارند. در برنج، یک نشانگر ISSR تولید شده بوسیله پرایمر (AG)8YC، به یک نشانگر(STS) تبدیل شد تا امکان شناسایی ژن بازگرداننده باروریRf-1، فراهم شود. این نشانگر همبارز می‌تواند در مدیریت ژنتیکی بذر هیبرید خالص مورد استفاده قرار گیرد(آکاجی^[۷۶]، ۱۹۹۶). این نشانگر هم‌بارز می‌تواند برای مدیریت خلوص ژنتیکی بذر هیبرید مورد استفاده واقع شود. در نخود، دو نشانگر ISSR، نشانگر UBC-855₅₀₀ حاصل از پرایمر (AG)8YTو نشانگرUBC-825₁₂₀₀ حاصل از پرایمر (AG)8Tبا ژن مقاومت به نژاد ۴ پوسیدگی فوزاریومی پیوستگی نشان دادند(راتناپارخ^[۷۷] و همکاران، ۱۹۹۸).
نشانگرهای نزدیکتر به ژن هدف بوسیله جایگزینی نوکلئوتیدهای متصل به انتهای ׳۵ یا ʹ۳ حاصل شده‌اند. اخیراً، ISSR-PCR در شناسایی دو نشانگر آللی غالب DNA، یکی پیوسته به فاز کوپلینگ و دیگری پیوسته به فاز ریپالژن یک لوکوس اصلیFgr، که نسبت فروکتوز به گلوکز در گوجه فرنگی را تنظیم می‌کند، استفاده شده است(لوین^[۷۸] و همکاران،۲۰۰۰). این محصولاتPCR، از دو واکنش ISSR-PCR با بهره گرفتن از (TC)8CCو (TC)8CG‌ بعنوان پرایمر، حاصل شدند. دیگر صفت مهم در تولید بذر هیبرید برنج یعنی نرعقیمی ژنتیکی حساس به دما، با یک نشانگر ISSR، به نام UBC-855₁₀₆₀، برچسب‌گذاری شد(هوساین^[۷۹] و همکاران، ۲۰۰۰). همچنین ISSRs برای تولید نشانگرهای اختصاصی صفت، اختصاصی ژن و اختصاصی گونه‌های مختلف جنس برنج استفاده شده‌اند(ردی و همکاران، ۲۰۰۲).
۲-۱۴-۴-۴ تعیین تناوب موتیف SSR
آنالیز ISSR، امکان درک سازمان(خوشه‌ای بودن یا نبودن)، تناوب و مقادیر چندشکلی تکرارهای توالی ساده متفاوت را در یک ژنوم ارائه می‌کند. در برنج و گندم، پرایمرهای مبتنی بر توالی‌های تکراری ساده دو نوکلئوتیدی، حداکثر تعداد باندها را ارائه کرده و بنابراین استفاده از آنها نسبت به SSRs با واحدهای (نوکلئوتیدی) بزرگتر، معمول‌تر است. پرایمرهای مبتنی بر موتیف پلی( (GAمتصل بهʹ۳، پنج برابر باندهای تولید شده بوسیله پرایمرهای مبتنی بر موتیف پلی(GT) را تولید کردند که نشان دهنده تناوب اندک یا عدم کلاستربندی موتیف (GT)است(بلایر و همکاران، ۱۹۹۹). با بهره گرفتن از ISSRsنشان داده شده که تکرارهای چهار نوکلئوتیدی در ژنوم‌های یوکاریوتی فراوان هستند و تترامرهای چهار نوکلئوتیدی AGAC و GACA در درون ژنوم گراس‌ها پخش شده‌اند(پاساکینسکین^[۸۰] و همکاران، ۲۰۰۰).
۳-۱۴-۴-۵ مطالعات در مورد انشعاب جمعیت‌های طبیعی
ثابت شده که نشانگرهای بسیار متنوع ISSR هسته‌ای در آزمون فرضیه‌های انشعاب، اینتروگروسیون و سیستماتیک، مفید هستند(ولف^[۸۱] و همکاران، ۱۹۹۸). تنوع بین و درون جمعیت‌ها می‌تواند با بهره گرفتن از نشانگرهای چند جایگاهی پراکنده مانند ISSR مقایسه شود. با بهره گرفتن از نشانگرهای ISSR نشان داده شده که میزان تنوع میان جمعیت‌های O. granulataمناطق مختلف(۴۹ درصد)، بیش از میزان تنوع میان جمعیت‌ها(۳۸ درصد) و یا درون یک جمعیت(۱۲ درصد) حاضر در یک منطقه مشخص بوده است(کیان^[۸۲] و همکارن،۲۰۰۱). نشانگر ISSRs نقش مهمی در حفظ حقوق واریته گیاهی، بدلیل بازده منحصر به فرد آن در تمایز گذاشتن حتی میان ژرم‌پلاسم‌های نزدیک، دارد. تا امروز، چندشکلی بیشتری با بهره گرفتن از ISSRs نسبت به سایر پروسه‌های ارزیابی شناسایی شده است(گوپتا و همکاران، ۱۹۹۴ و ویرک^[۸۳] و همکاران، ۲۰۰۰).
در بسیاری از مطالعات تعیین وسعت چندشکلی یا مقایسه سیستم‌های نشانگری تنها یک خانواده از ISSRs، برای مثال پرایمرهای مبتنی بر تکرار توالی‌های سه یا چهار نوکلئوتیدی، مورد استفاده قرار گرفته‌اند. چنین تکرارهایی در مقایسه با پرایمرهای مبتنی بر دو نوکلئوتید اندک بوده و استفاده از آنها ممکن است به طبقه بندی دقیق کمکی نکند. همچنانکه اطلاعات بیشتر در مورد وقوع و توزیع موتیف‌های SSR در دسترس قرار می‌گیرد، استفاده از پرایمرهایی که پوشش دقیق‌تر کل ژنوم را ارائه می‌دهند، میسر می‌شود. همچنین، ترکیبات متفاوت موتیف، نوکلئوتیدهای متصله به انتهای و طول پرایمرها می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند. استراتژی‌ها برای تشخیص چندشکلی اضافی می‌تواند شامل استفاده از ISSRs در ترکیب با پرایمرهای(جویشی و همکاران، ۲۰۰۰ و بکر و همکاران، ۱۹۹۵) RAPD یا AFLPدر همان واکنش یا هضم برشی محصولات ISSRباشد( بکر و همکارن، ۱۹۹۵). بنابراین، ترکیبات نامحدود موتیف و طول هر دو پرایمر و استفاده از آنزیم‌های برشی مختلف میسر است. انتخاب خوب پرایمرها، می‌تواند انگشت نگاری دقیق و بنابراین تخمین سریع تنوع ژنتیکی بویژه در مجموعه‌های بزرگ برای شناسایی مجموعه‌های مرکزی و الگوی توزیع جغرافیایی را میسر سازد(ردی و همکاران، ۲۰۰۲). طبیعت مولکولی چندشکلی تنها در صورتی شناخته می‌شود که قطعات استخراج شده از ژل توالی‌یابی شوند نشانگرهای ISSR مرتبط به صفات زراعی مهم، توالی‌یابی شده و بعنوان نشانگرهای STS در گزینش به کمک نشانگر (MAS) استفاده می‌شوند. بنابراین یک احتمال جالب، استفاده از ISSRs بعنوان پروب برای هیبریداسیون موضعی(in-situ)، به‌ منظور نقشه‌یابی فیزیکی مکان‌های همولوگ کروموزومی، است(پاساکیناسکین و همکاران، ۲۰۰۰). دیگر امتیاز استفاده از نشانگرهای ISSR، لینکاژ آنها با لوکوس‌های SSR است. اگرچه ریز‌ماهواره‌ها خودشان احتمالاً غیر عملکردی و از نظر انتخاب خنثی هستند، اما به سبب پیوستگی با مکان‌های رمز کننده مشهور هستند، بنابراین ISSRs ممکن است مناطق غنی از ژن را علامت گذاری کنند(کوجیما و همکاران، ۱۹۹۸). در جدول ۲-۳ به طور خلاصه برخی از مزایا و معایب نشانگر ISSR بیان شده.
۲-۱۵ مروری بر پژوهش‌های انجام شده
از نشانگر ISSR به طور گسترده برای تخمین تنوع ژنتیکی در سطح درون گونه‌ای و میان گونه‌ای در تعداد زیادی از گونه‌های گیاهی مانند، برنج( جویشی و همکاران، ۲۰۰۰) ، گندم(نگاوکا^[۸۴] و همکاران، ۱۹۹۷)، ارزن انگشتی(آجی‌باد^[۸۵] و همکاران، ۲۰۰۰)، سیب زمینی شیرین(هانگ و سان^[۸۶]، ۲۰۰۰) و بارهنگ(ولف و مورگان ریچارد^[۸۷]، ۱۹۹۸)، بکار گرفته شده‌اند. فانگ و همکارن)۱۹۹۷) نشان دادند که نشانگر قلاب شده ISSR بسیار مفید و تکرارپذیرتر از آیزوزایم‌ها، RFLP و RAPD در تجزیه تنوع ژرم‌پلاسم نارنگی سه ژرم‌پلاسم پرتقال سه برگی می‌باشد از نشانگر ISSR به عنوان وسیله‌ای در شناسایی ژنوتیپ‌ها و همچنین ساختار جمعیتی گونه‌های گیاهی ذرت(کنتاتی^[۸۸] و همکاران، ۱۹۹۵) و سیب زمینی شیرین(هانگ و سان، ۲۰۰۰)، پرتغال سه برگی(فانگ و همکاران، ۱۹۹۷)، و گندم(نگاکا، و همکاران، ۱۹۹۷)، استفاده شده است. ISSR نشانگر گزینش برای ارزیابی تنوع ژنتیکی در کاکائو، بازدانگان و حتی قارچ‌هاست. در مطالعه‌ای بر لوپین سفیدLupinus albus ، مشخص شد که در میان ۱۰ پرایمر مورد استفاده، دو پرایمر برای شناسایی تمامی ۳۷ ژنوتیپ مورد مطالعه، کافی بودند( گیلبرت^[۸۹] و همکاران، ۱۹۹۹). همچنین، ۴ نشانگر برای تمایز ۳۴ رقم سیب زمینی(پروست و ویکنسون^[۹۰]، ۱۹۹۹) و و ۳ نشانگر برای تمایز ۱۶ ژنوتیپ توت قرمز کافی بودند(لانهم^[۹۱]و برنان، ۱۹۹۸).در یک پژوهش بورنت و برانچارد(۲۰۰۱) کمیت و کیفیت این روش را در چندین گونه گیاهی بررسی کردند و پارامترهای مختلف PCR، از جمله غلظت DNA، آغازگر، Mgcl2، dNTPS و مقدار آنزیم DNA پلیمراز و تعداد چرخه را مورد مطالعه قرار دادند. آنها به میزان اختصاصی بودن و تکرارپذیری ISSR تاکید نمودند.
دامارال جونیور^[۹۲] و همکاران(۲۰۱۳) به منظور بررسی تنوع ژنتیکی ذرت آجیلی ۵۲ توده، که ۲رقم آنها اجدادی و شاملteosinte و Tripsacum sp بودند را با بهره گرفتن از ۱۵ نشانگر ISSR، به ۹ گروه تقسیم کردند. در این مطالعه ۱۳۷ باند مشاهده شد که ۱۲۲ باند (۰۵/۸۹) چندشکلی نشان دادند. از نشانگر RAPD برای تعیین تنوع ژنتیکی و ارزیابی ارتباط ۱۱ رقم هیبرید زودرس ذرت استفاده شد که براساس تجزیه تحلیل نشانگر RAPD توسط ۱۰ ترکیب پرایمر تصادفی در کل ۱۹۹ باند مشاهده شد که ۲/۷۸ درصد از آنها چندشکل بودند. پیجک^[۹۳] و همکاران (۱۹۹۸) به منظور مقایسه بررسی تنوع ژنتیکی ۳۳ لاین‌خالص ذرت از نشانگرهای متفاوت RFLP، RAPD، SSR و AFLP استفاده کردند. که تعداد باندهای مشاهده شده برای RAPD 90 عدد، RFLP 253 و برای SSR،۲۱۳ عدد بود. برای نشانگر RAPD و RFLP میانگین تعداد آلل برای هر جایگاه ۸/۴ و تعداد الل‌های موثر ۲/۳ درصد بود. در حالی که برای SSRتعداد الل به میزان ۸/۶ درصد و تعداد الل های موثر به۴/۴ درصد افزایش یافت این در حالی است که این میزان برای دو نشانگرAFLP و RAPD دارای ارزش پایین‌تری(۴/۱ برای هردو) می باشد. سیباو^[۹۴]و همکان(۲۰۰۳) به منظور بررسی سطح چندشکلی و تهیه‌ی نقشه ژنتیکی ذرت نواحی گرمسیری از دو لاین‌خالص ذرت(برابر از نظر تولید دانه) از ۸۵۹ جفت توالی آغازگرها SSR استفاده کردند که از این ۸۵۹ آغازگرها، ۵۴ درصد از جفت آغازگرها به وضوح محصول PCR را تولید کردند. که در کل ۲۱۳ نشانگر چندشکل شناخته شده و برای تهیه نقشه‌ی ژنتیکی استفاده شد. لیو^[۹۵] و همکاران (۲۰۰۳) ۲۶۰ لاین‌خالص ذرت را به عنوان نماینده‌ای از تنوع ژنتیکی‌ لاین‌های مهم در مناطق معتدل و بسیاری از لاین‌های مهم گرمسیری و نیمه گرمسیری، با بهره گرفتن از ۹۴ جایگاهSSR به منظور بررسی چندشکلی موجود در آنها، مورد بررسی قرار دادند که در بین آنها ۲۰۳۹ آلل مشاهده شد. بر اساس تجزیه تحلیل خوشه‌ای تنوع ژنتیکی و تعداد آلل بیشتری در ارقام گرمسیری و نیمه گرمسیری نسبت به همتایان آنها در نواحی معتدله وجود داشت. کامرتاپی و همکاران(۲۰۱۲) تنوع ژنتیکی در ۹۸ توده بومی ترکیه( ۴۸ ناحیه مختلف) را با ۲۸جایگاه SSR(مولکولی) و ۱۹ صفت مورفولوژیکی مختلف(فنوتیپی) مورد مطالعه قرار دادند که در مجموع ۱۷۲ آلل SSR آشکار شد. فاصله ژنتیکی بین ارقام بومی محدود و در دامنه ۱۸/۰-۱۶/۰(به طور متوسط۳۵/۰) قرار داشت. بر اساس دندروگرام UPGMA تجزیه تحلیل برای صفات مورفولوژیکی و داده‌های SSR به ترتیب روشن شد که ارقام بومی ذرت از منطقه جفرافیایی مشابه اغلب در دسته‌ه ای مختلف قرار می‌گیرند و وابستگی مثبت و منفی بین صفات مورفولوژیکی و کشاورزی وجود داشت. گارسیا^[۹۶] و همکاران(۲۰۰۴) به منظور مقایسه کارایی انواع نشانگرها و انتخاب بهترین آنها ۱۸ لاین‌خالص ذرت با نشانگرهای مختلف را مورد بررسی قرار دادند. در این بین نشانگرهای غالب AFLP و RAPD ارزشCV پایین‌تری نشان دادند. در حالی که نشانگرهای هم‌بارز SSR و RFLP دارای ارزشCV بالاتری بوده و دارای شاخص PIC بالاتری از نشانگرهای غالب بودند و علاوه بر این در همه‌ی نشانگرها به جز RAPD، میزان فاصله ژنتیکی با عملکرد دورگه‌ها و هتروزیس آنها ارتباط داشت. لو و برنارد^[۹۷](۲۰۰۱) تنوع ژنتیکی ۸ لاین‌خالص کنونی و ۳۲ لاین‌خالص قدیمی( Zea maize L.) که حداقل یک بار در برنامه اصلاحی ذرت بکار رفته بودند را با بهره گرفتن از ۸۳ نشانگر ریزماهواره مورد بررسی قرار دادند. میانگین فاصله ژنتیکی برای لاین‌های‌خالص کنونی ‌۶۵/۰ و برای لاین‌های قدیمی ۶۷/۰ بود. اختلاف از لحاظ آماری معنی‌‌دار نبود این نتیجه نشان داد که تفاوت قابل ملاحظه‌ای از لحاظ تنوع ژنتیکی در سطح جمعیتی بین لاین‌های‌خالص جدید و قدیم ذرت و جود ندارد و این تنوع ژنتیکی تنها در سطح ژنی و نه در سطح جمعیتی کاهش یافته است. علاوه بر این محققین بیان کردند که بهکارگیری دیگر خزانه‌های ژرمپلاسم ذرت، ایجاد خزانه‌های ژرمپلاسمی ذرت و حتی بهکارگیری ژرمپلاسم‌های بیگانه می‌توانند برای بهبود در پیشرفت برنامههای اصلاحی ذرت مفید واقع شوند. فاطمه دهقان نیری و همکاران( ۱۳۸۴) شباهت ژنتیکی ۴۶ لاین‌خالص ذرت در طی یک برنامه اصلاحی با بهره گرفتن از نشانگر ریز‌ماهواره مورد بررسی قرار دادند. تکثیر با ده جفت نشانگر ریزماهواره صورت گرفت تعداد آلل‌های در هر جایگاه از ۱۴-۳ متغیر بوده و در مجموع ۶۹ آلل شناسایی شد. بر اساس دندروگرام حاصله، ۴۶ لاین مورد مطالعه در سه گروه قرار گرفتند. در این مطالعه PIC برای جایگاه‌های ریزماهواره‌ای بین ۹۱-۵۴ درصد متغیر بوده و میانگینی برابر ۷۳ درصد داشت. السادی ادریس و همکاران(۲۰۱۲) در بررسی تنوع ژنتیکی ۹ لاین‌خالص ذرت از ۸ نشانگر ISSR استفاده کردند که در مجموع سطح بالای چندشکلی (۶۹ درصد) آشکار شد. حسن نژاد و همکاران(۱۳۸۴) در بررسی تنوع ژنتیکی ۷ لاین‌خالص زودرس ذرت با بهره گرفتن از نشانگر مولکولی RAPD، ۳۸۰ باند شمارش کردند که در مجموع ۲۴۳(۶۴ درصد) باند چندشکلی مشاهد کردند. در نتیجه لاین‌های‌خالص در فاصله ژنتیکی ۳۸ درصد به دو گروه اصلی تفکیک شدند. فرناندز^[۹۸] و همکاران (۲۰۰۲) تنوع ژنتیکی ۱۶ رقم جو را با بهره گرفتن از ده نشانگر RAPD و ده نشانگر ISSR مورد مطالعه قرار دادند. درصد چندشکلی نشانگر ISSR(83 درصد) بیشتر از نشانگر RAPD(63 درصد) بود ولی هر دو نشانگر توانایی تفکیک ارقام جو را بر اساس دو یا شش ردیفه بودن و همچنین بهاره و زمستانه را داشتند. آنها استفاده هم‌زمان از نشانگرها را برای بدست آوردن اطلاعات بیشتر و سریعتر برای انگشت‌نگاری DNA را مفید ارزیابی کردند. باندهای بدست آماده از نشانگر ISSR در مجموع ۲۲۸(به طور میانگین برای هر آغاز‌گر ۴/۲۲) بود که باندهای حاصل در دامنه ۲۰۰-۱۵۰۰bp قرار داشتند. ساروات^[۹۹] و همکاران (۲۰۰۸) در بررسی تنوع ژنتیکی ۲۴ گیاه دارویی خارخسک از ۲۱ نشانگر ISSR و RAPD استفاده کردند و در مجموع از نشانگر ISSR، ۲۳۹ باند در محدوده Kb5/2- 4/0 تکثیر، و ۶/۷۳ درصد چندشکلی نشان دادند. حق‌پناه و همکاران(۱۳۹۰) در بررسی تنوع ژنتیکی ۳۱ ژنوتیپ گیاه گزنه Urtica dioica با بهره گرفتن از ۸ نشانگر ISSR، ۲۹ باند مشاهده کردند و در مجموع ۴/۶۷ درصد چندشکلی مشاهد شد راس^[۱۰۰] و همکاران (۲۰۰۳) به منظور بررسی اختلاف ژنتیکی ۸ گونه استنوفیلا از ۱۴ جفت نشانگر ISSR استفاده کردند که در مجموع دویست و سی قطعه تکثیر شد. آنها به این نتیجه رسدند که موتیف‌های دی‌نوکلوتیدی (GA)₉Tدر مقایسه با دی، تری و تترا‌نوکلئوتید تولید تعداد بیشتری قطعه DNA کرده و چندشکل بیشتری را نشان می‌دهند، همچنین پی‌بردند که فراوانی بالایی از پلی‌موتیف‌های GA ریزماهواره‌ها در ژنوم استنوفیلا وجود دارد. و تنوع در درون و بین جمعیت‌ها با بهره گرفتن از آغازگرهای ISSR قابل مقایسه بود. کیان و همکاران(۲۰۰۱) با بهره گرفتن از آغازگر ISSR نشان دادند که مقدار تنوع بین جمعیت‌های Oryza granulate از مناطق مختلف ۲/۴۹ درصد است. تنوع بین جمعیت‌های مربوط به یک منطقه ۳۸ درصد و در درون جمعیت ۱۲ درصد است آنها در بررسی تنوع ژنتیکی پنج جمعیت برنج از دو منطقه با ۲۰ نشانگر RAPD و ۱۲ نشانگر ISSR گزارش نمودند که نشانگر ISSR قادر است چندشکلی بیشتری(۴۶ درصد) را نسبت به نشانگر RAPD( 6/30 درصد) نشان می‌دهند. در نتیجه مشخص شد که نشانگر ISSR یک نشانگر قوی برای مطالعه تنوع ژنتیکی ژنوتیپ‌ها است. یو^[۱۰۱] و همکاران(۲۰۰۵) روابط ژنتیکی ۷۰ ژنوتیپ از جنس هزار برگ (Houttuynia Thunb) را توسط نشانگرهای RAPD و ISSR مورد مطالعه قرار دادند. نتایج پژوهش آنها نشان داد که چندشکلی بالایی در سطح DNA ژرم‌پلاسم این گیاه وجود دارد. و نشانگرهای RAPD و ISSR توانایی تشخیص ژنوتیپ‌ها را از یکدیگر داشتند. و در نهایت مشخص شد کارایی نشانگر ISSR بیشتر از RAPD بوده. در تجزیه کلاستر بوسیله روش UPGMA نشان داد شد که گروه‌بندی براساس نشانگر ISSR و بر مبنای ضریب جاکارد(ضریب تشابه بین صفات کیفی) ژنوتیپ‌ها با تعداد کروموزوم مشابه در یک گروه قرار می‌دهد. در این بررسی تجزیه براساس نشانگر RAPD بر مبنای ضریب تشابه جاکارد بیشتر وابسته به توزیع جغرافیایی ارقام بود. بلایر و همکاران)۱۹۹۹) در بررسی ۵۹ رقم برنج توسط نشانگر ISSR و AFLP گزارش کردند که درصد چندشکلی مشاهده شده توسط ISSR نسبت به روش AFLP بیشتر است. آغازگرهای دو نوکلئوتیدی نسبت به آغازگرهای سه، چهار، پنج نوکلئوتیدی و سایر آغازگرهای تخصصی چندشکلی بیشتری نشان دادند. نتایج تحقیق آنها نشان داد که نشانگر ISSR یک تکنیک مناسب برای تعیین تنوع ژنتیکی و شناسایی سریع ارقام برنج است و می‌توان از آن در تعیین خصوصیات توده‌های بومی و ژرم‌پلاسم بین‌المللی برنج استفاده نمود. یوزیا و همکاران(۲۰۰۷) تنوع و روابط ژنتیکی بین ۴۸ ژنوتیپ گلرنگ را توسط ۲۲ پرایمر ISSR بررسی کردند. از ۴۲۹ باند تکثیر شده ۳۵۵ باند (۷/۸۲ درصد) چندشکلی نشان دادند. تمامی ۴۸ ژنوتیپ توسط نشانگرهای ISSR قابل شناسایی هستند و بر اساس ضریب ^[۱۰۲]GS(شباهت ژنتیکی نی ۷/۸۲ درصد) با بهره گرفتن از روش UPGMA ارقام گلرنگ به ۹ گروه تقسیم شدند. روابط ژنتیکی بین ارقام از قاره‌های مختلف نزدیک به هم و تنوع ژنتیکی ارقام آسیایی بیشتر از اروپا بود. همچنین نتایج نشان داد که تنوع ژنتیکی ارقام گلرنگ ار مراکز تنوع هند و خاورمیانه نسبتا بالا است. آنها اظهار نمودند که ISSR یک سیستم نشانگر موثر و امید بخش برای مطالعه تنوع ژنتیکی بین ارقام گلرنگ و حاوی اطلاعات مفید برای روابط ژنتیکی است. ISSRها برای آنالیز تنوع از لحاظ کیفیت و کمیت داده‌های خروجی در مقایسه با سایر نشانگرها خیلی مفیدتر هستند. همچنین سونانته و پیجنان^[۱۰۳](۲۰۰۱) با مطالعه تنوع ژنتیکی ۴۶ ژنوتیپ عدس توسط نشانگر ISSR و RAPD گزارش کردند که نشانگر ISSR ابزاری قدرتمندتر در تشخیص ژنوتیپ‌های نزدیک به هم می‌باشد. نگاکا و همکاران(۱۹۹۷) با مقایسه نشانگر ISSR و RAPD بر روی ارقام گندم نتایج مشابهی را گزارش کرند. سیام کومار^[۱۰۴] و همکاران(۲۰۰۷) تنوع ژنتیکی ۱۵ جنس زردچوبه را توسط آغازگرهای ISSR و RAPD مورد مطالعه قرار دادند. تجزیه کلاستر بر مبنای UPGAM بر اساس دو نشانگر نشان داد که گروه بندی(ضریب تشابه جاکارد۶۶/۰) تا حدی با گروه‌بندی بر مبنای صفات مورفولوژیک مطابقت دارد. کیم^[۱۰۵] و همکاران(۲۰۰۲) تنوع ژنتیکی و روایط ژنتیکی مجموعه ژرم‌پلاسم کنجد را توسط ۱۴ نشانگر ISSR مورد مطالعه قرار دادند. آنها از ۷۵ ژنوتیپ کره‌ای و خارجی استفاده نمود. ۷۵ ژنوتیپ به ۷ دسته طبقه‌بندی شدند. بزرگترین گروه شامل ۲۵ ژنوتیپ از ژنوتیپ کره‌ای(۸ لاین اصلاح شده کره‌ای و ۱۷ ژنوتیپ از ژرم‌پلاسم کنجد) بود. دندروگرام تقسیم‌بندی واضحی را میان ژنوتیپ‌های کنجد براساس مبدا جغرافیایی نشان نداد. تمامی لاین‌های کره‌ای (بجز یک رقم) در یک گروه قرار گرفتند، در حالی که لاین‌های اصلاحی در گروه‌های متفاوت پراکنده شده بودند. این امر بیانگر تنوع ژنتیکی بالا در بین لاین‌های اصلاحی بود. گالوان^[۱۰۶] و همکاران(۲۰۰۳) با مطالعه تنوع ژنتیکی ۱۳ ژنوتیپ لوبیای معمولی توسط ۹ نشانگر ISSR و مقایسه آن با نشانگر RAPD گزارش نمودند که نشانگر ISSR درصد چندشکلی بیشتری( ۴۰ درصد) را نسبت به نشانگر RAPD( 25 درصد) نشان می‌دهد. اندازه باندهای تکثیر شده بین ۲۴۰۰-۳۰۰ جفت باز بود. آنها اعلام کردند که ISSR ابزار مناسبتری برای مطالعه تنوع ژنتیکی و شناسایی منشاء ژنی و ژنوتیپ‌های لوبیا است و میانگین تعداد باندها تولید شده برای هر آغازگر چندشکل ۸ عدد و حداکثر آنها ۱۲ عدد بود است. عباسپور و شکوهی‌فر(۱۳۹۰) در بررسی انگشت‌نگاری تعدادی از ارقام خربزه ایرانی در مجموع بیست نشانگر RAPD و ISSR را مورد استفاده قرار دادند که از بین آنها، ۱۲ آغازگر مناطقی از ژنوم ارقام مورد مطالعه را تکثیر نمودند. که اندازه و وضوح باند‌های مورد مطالعه بسیار متغیر بود. با توجه به جدول نتایج آنالیز مولکولی در میان ۱۲ نشانگر مورد مطالعه تنها نشانگرهایRAPD : PSh6، UBC29و ISSR: PSh8 توانستند الگوی الکتروفوزی متمایزی را میان ارقام نمایان سازند.
لی^[۱۰۷] و همکاران (۲۰۰۲) به منظور بررسی تنوع ژنتیکی ۵۸ لاین‌خالص ذرت برای تولید ذرت هیبرید چین و یک گونه Zea luxurians از ۴۰ ترکیب نشانگریSSR استفاده نمودند. در مجموع ۲۵۹ الل تشخیص داده شد ارزش PIC با بهره گرفتن از فرمول اسمیت و همکاران محاسبه گردید که میزان آن در دامنه ۸۹/۰-۱۴/۰ متغیر و به طور میانگین ۶۰/۰ می‌باشد. اینبردلاین‌های حاصل در نهایت به هشت گروه تقسم شدند علاوه بر این، این هشت گروه در ۴ گروه هتروتیک ریدیلودنت، لنکستر، TSPT و LDHG که هیبریدهای امریکا از آن بدست آمده قرار گرفتند در نهایت نتیجه گرفتند که از این نشانگر، می‌توان به عنوان نشانگری مناسب برای ارزیابی تنوع ژنتیکی در ژرم پلاسم ذرت به دلیل چندشکلی بالا و شناسایی شجرنامه استفاده نمود. پورساربانی و همکاران(۱۳۸۴) ۶۳ لاین‌خالص ذرت با بهره گرفتن از ۱۰ ترکیب آغازگری AFLP جهت تعین گروه‌های هتروتیک و شناسایی نشانگر‌های متصل با صفات مهم زراعی را مورد مطالعه قرار‌ دادند و در مجموع ۲۸۴ باند چند شکل مشاهده کردند. گروه‌بندی اولیه لاین‌های خالص با بهره گرفتن از داده‌های مولکولی بر اساس الگوریتم UPGMAو تجزیه خوشه‌ای لاین‌ها را به ۸ گروه تقسیم نمود‌.در این مطالعه محتوای اطلاعات چندشکلی آغاز‌گری از ۰۲/۰ تا ۷۱/۰ متغیر بود. با بررسی باندهای چندشکل، نشانگر اختصاصی بین لاین خالص ذرت شناسایی شد. گیسی^[۱۰۸] و همکاران (۲۰۰۲) به منظور بررسی تنوع ژنتیکی درون و بین گونه‌ای شش لاین خالص ذرت( B73, CM105, Mo17 Oh43, W153 و Wf9) که از ۱۴ منبع اصلاح ژرم‌پلاسم ذرت بدست آمده بودند از ۴۴ نشانگر SSR استفاده کردند؛ در مجموع ۱۳۷ آلل مشاهده شده. که هر جایگاه در دامنه‌‌ی بین ۶-۱ آلل داشتند و تنوع ژنتیکی بین گونه‌ای ۸/۸۷، درون گونه‌ای ۶/۴ درصد و تشابه ژنتیکی بین اینبرد لاین‌ها بیشتر از ۸۵ درصد بودند. میوم و دیودلی^[۱۰۹](۱۹۹۴) در مطالعه‌ای که در ایالات متحده بر روی ۱۴۸ اینبردلاین ذرت با بهره گرفتن از ۴۶ نشانگر RFLP انجام گرفت، لاین‌های‌خالص حاصل به دو گروه هتروتیک تقسیم شدند گروه اول از لنکسترشورکراپ و گروه دوم نیز از BSSS مشتق شده که به یازده زیر گروه برگزیده شامل (B14, B37, N28,PA91 ,OH43, T8 ,B73, C103, Mo17, OH07 و Wf9)تقسیم شدند. لیو^[۱۱۰] و همکارن(۲۰۰۹) همکاران در بررسی ۷۷۰ لاین‌خالص ذرت چین و برزیل با بهره گرفتن از ۱۰۳۴ نشانگر SNP مشاهده کردند. اختلاف معنی‌داری در آلل‌های گروهای هتروتیک مختلف در ۲۰ درصد از جایگاه SNP وجود دارد که به نظر می‌رسد سطح قابل توجهی از تنوع ژنتیکی بین منابع اصلاحی وجود دارد. در این پژوهش ژرم پلاسم‌های چینی دارای بالاترین ارزشPIC، پس از CIMMYT و پایین ترین PIC مربوط به برزیل بود. با توجه به اینکه بیشترین اینبردلاین‌ها از سیمیت مشتق شدند بالاترین ارزشPIC مربوط به CIMMYT بود که در نهایت به وضوح دو گروه جداگانه با ژرم‌پلاسم گرمسیری و معتدل/ نیمه گرمسیری بوجود آمد. در این بررسی ژرم‌پلاسم مناطق معتدل به هشت گروه هتروتیک شامل گروه^[۱۱۱] BSSS و ۱۹ رقم چینی بود که جزء خانواده اینبردلاین B73 می‌باشد، گروه دوم شامل لنکسترشورکراپ و ۳۰ اینبردلاین با روغن زیاد می‌باشد که به خانودادهMO17 تعلق داشت، گروه سوم شامل SPT و ۳۴ رقم چینی، گروه چهارم تروپیک۱ شامل ۲۶ اینبردلاین ذرت بلوری ((LGB)گروه پنجم PB یا تم تروپیکI که شامل ۳۴ اینبردلاین چینی بوده و وابسته به هیبریدP78599 ، US بود، گروه ششم، گروه هتروتیک PA شامل ۳۸ اینبردلاین چینی مشتق شده از Ye478 و Shen5003، گروه هفتم تروپیک ۲ شامل ۲۱ اینبرلاین سیمیت و گروه هشتم تروپیک ۳ شامل ۴۳۴ اینبردلاین از ایالات متحده، برزیل و چین بود. این گرو‌های هتروتیک سازگار با الگو‌های شناخته شده هتروتیک بودند. چوکان و همکاران(۲۰۰۶) در گروه‌بندی ۵۶ لاین‌خالص ذرت ایران را به با ۴۶ نشانگر SSR انجام دادند. که در مجموع ۲۲۵ الل مشاهده کردند. از طرفی ارزش PIC حاصل از جایگاه SSR در محدوده‌ی ۲۳/۰ -۷۹/۰ به طور میانگین ۵۹/۰ قرار داشت در این گروه‌بندی با بهره گرفتن از روش UPGMA لاین‌های‌خالص ایران در فاصله ژنتیکی ۳۹% به چهار گروه هتروتیک (یک گروه کنترل کننده که از سمیت شاملCML051 و CML292) تقسیم شدند. که در گروه A اینبردلاین B73 و در گروهB اینبردلاین MO17 قرار داشتند که این دو گروه شامل لاین‌های لنکسترشورکراپ و ریدیلودنت می‌باشند. در این گروه‌بندی بالاترین فاصله ژنتیکی مربوط به ریدیلودنت و لنکستر شورکراپ بود در این الگو محصولات با عملکرد بالای هیبرید را تولید کردند البته گروه‌های هتروتیک دیگر نیز پیشنهاد شد. سینیور و همکاران(۱۹۹۸) به منظور بررسی ۹۵ لاین‌خالص ذرت که لنکستر و رید نیز جزء آنها بودند از ۷۰ آغازگر SSR استفاده کردند. که در مجموع ۳۵۶ آلل مشاهد شد که ارزش PIC با بهره گرفتن از فرمول  برای جایگاه‌های SSR در دامنه ۹۲/۰-۱۷/۰، به طو میانگین ۵۹/۰ بدست آمد. که در این بین تکرارهای دو نوکلئوتید SSR میانگین بالایی PIC، ۶۷/۰ را نشان می‌دادند که با نتایج کار اسمیت و همکاران مطابقت داشت. در این بررسی در نهایت ۹ گروه بدست آمد در این گروه‌بندی لنکستر و رید در گروهA و ذرت شیرین و لنکستر در گروهH قرار گرفتند. که این گروه بندی با گروه بندی بر اساس گروه‌های بزرگ هتروتیک و نوع آندوسپرم مطابقت داشت. ایکسیا و همکاران(۲۰۰۵) به منظور بررسی تنوع ژنتیکی لاین‌ها‌خالص CIMMYT نواحی گرمسیری، نیمه گرمسیری و کوهستانی و ارتباط آنها با ذرت اروپا و امریکا از ۷۹ نشانگر SSR استفاده کردند که در مجموع ۵۶۶ آلل مشاهده شد (به طور میانگین ۵/۷ و ۱۶-۲ الل برای هر مکان). فاصله اصلاح شده راجر^[۱۱۲] برای هر جفت لاین به طور میانگین ۷۸/۰ و در دامنه ۴۵/۰ تا ۹۳/۰ قرار داشت. همچنین کنتاتی و همکاران(۱۹۹۵) به منظور بررسی توانایی نشانگر ISSR در بررسی چندشکلی، تنوع ژنتیکی نوزده رقم ذرت آجیلی و هشت رقم دندانه‌اسبی را مورد مطالعه قرار دادند در این بین آغازگرهای دو و سه نوکلئوتیدی به ترتیب ۸۷ و ۷۳ درصد چندشکلی نشان دادند و دامنه باندهای حاصل بین kb3-2/0 بود. از تجزیه خوشه‌ای و مولفه‌های اصلی برای گروه‌بندی لاین‌های دندانه‌اسبی و آجیلی برای اصلاح منبع هتروتیک استفاده شد در نهایت در فاصله ژنتیکی۴۰%، ۵ گروه هتروتیک بدست آمد که شامل ریدیلودنت، لنکسترشورکراپ، سوپرگولد، امریکای شمالی و امبرپیرل بودند و مشخص شد که این نشانگر ساده و کم هزینه بوده و به نظر می‌رسد چندشکلی ارتباطات مربوط به شجره را خیلی سریع نشان می‌دهد.
در آینده نه چندان دور حفظ مالکیت ژرم‌پلاسم امری بدیهی و ضروری است. تا امروز ISSRها چندشکلی بیشتری نسبت به هر روش دیگری نشان داده‌اند. لذا نقش مهمی را در ایمن کردن حقوق ژنوتیپ‌ها و ارقام گیاهی در تشخیص ژرم‌پلاسم‌ها ایفا می‌کنند(دامارال‌جونیو و همکاران، ۲۰۱۳). همچنین می‌توان از آن برای شناسایی الگوی پراکندگی جغرافیایی ارقام استفاده کرد. می‌توان نشانگرهای ‌ISSR را که با صفات مهم زراعی پیوستگی دارند توالی‌یابی نموده و از آن به عنوان نشانگرSTS در گزینش صفت مربوطه استفاده کرد(ردی و همکاران، ۲۰۰۲). در بررسی‌های انجام شده هر چند یک روش و یا ضریب کلی و الگوریتم خاص، برای تعیین روابط افراد و گروه‌بندی آنها وجود نداشت. در مطالعات مختلف با در نظر گرفتن اساس ژنتیکی و آماری روش‌ها و تطابق آنها با ماهیت ژنتیکی مواد ژنتیکی، روشی که بیشترین کارایی را داشت انتخاب می‌شد. اما همواره کاربرد روش های مناسب در تجزیه و تحلیل داده‌های مولکولی منجر به نتایج قابل اعتماد می‌شود. به عنوان مثال تعیین درست روابط ژنتیکی افراد و یا جمعیت‌ها در مجموعه‌ ژرم‌پلاسمی، بسیار مهم و نقطه اصلی در گروه‌بندی افراد و یا جمعیت است. که این امر نه تنها نیازمند استفاده از ابزارها و تکنیک‌های کارا برای تعیین تفاوت و یا شباهت افراد است بلکه استفاده از ضرایب فاصله و یا شباهت مناسب را با توجه به نوع تکنیک به کار رفته و ماهیت مواد ژنتیکی نیز لازم دارد.
فصل سوم
مواد و روش
۳-۱ مواد گیاهی
جمعیت‌ گیاهی مورد مطالعه در این پژوهش شامل ۲۷ اینبردلاین ذرت(جدول۳-۱) که از بین اینبردلاین تهیه شده در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان(صفی آباد) انتخاب شده‌اند نحوه انتخاب براساس شجره موجود به صورتی بود که در نمونه انتخابی حداکثر تنوع موجود در بین اینبردلاین‌های مرکز موجود باشد. اکثر ژنوتیپ‌های موجود در این مرکز از طریق گزینش در بین جمعیت‌های آزاد گرده‌افشان دریافت شده از مرکز بین المللی سیمیت تهیه شده است. تعدادی از آنها نیز از طریق گزینش از بین جمعیت‌های حاصل از تلاقی ژنوتیپ‌های مختلف بدست آمده‌اند. همچنین دو اینبردلاین تجاری B73 و Mo17 که والدین Sc704 می‌باشند نیز در این مطالعه استفاده شدند. ارزیابی مولکولی لاین‌های‌خالص با کشت این بذرها در داخل گلدان ۲۰ سانتی‌متری در شرایط نوری و درجه حرارت مناسب در داخل گلخانه انجام گرفت. بعد از جوانه‌زنی بذور، برگهای اولیه هر لاین جدا گردید و به صورت جداگانه در فریز ۸۰- درجه‌سانتی‌گرداد منتقل و سپس عمل استخراج از نمونه‌های برگی انجام گرفت.
جدول۳-۱ مشخصات لاین‌های‌خالص مورد استفاده

و- تأثیر بر اقتصاد خانواده: تأثیر اشتغال زنان بر بالا رفتن قدرت خرید خانواده انکار‌ناپذیر به نظر می‌رسد. با این حال می‌توان در عمومیت این قاعده که اشتغال زنان بر وضعیت اقتصادی خانواده آثار مثبتی می‌گذارد، تردید کرد. اگر رضا‌مندی اقتصادی را نسبت میان در‌آمد‌ها و انتظارها بدانیم، افزایش رضایت از زندگی منوط به مثبت ‌شدن موازنه میان در‌آمد و انتظار است. بنابراین «اگر در‌آمد‌ها دو ‌برابر شود اما انتظارات سه ‌برابر گردد، نتیجه‌‌ای جز افزایش احساس فقر، حرص و نارضامندی نخواهد داشت» (زاهدی،۱۲۷:۱۳۸۲). در بسیاری از خانواده‌ها حضور زن در عرصه اشتغال در‌آمد‌زا به تغییر مناسبات اجتماعی و ارزشی خانواده می‌ انجامد، عزت‌مندی و آبروی خانواده را افزایش می‌دهد. در این حالت، اعضای خانواده در پی حفظ شئونات جدید و آبرو‌داری برمی‌آیند و می‌کوشند تا با افزایش مصرف در مواردی که پیش از این از ضروریات زندگی تلقی نمی‌شد جایگاه اجتماعی خود را ارتقا بخشند. در این حالت، با تغییر احساسات خانوادگی به‌دلیل افزایش انتظارات روبه‌رو خواهیم شد. چنین خانواده‌‌ای گر‌چه دارایی بیشتری دارد، ضرورتاً لذت بیشتری نمی‌برد. در‌آمد‌زایی زنان در صورتی که به تعدد مدیریت خانواده بر منابع مالی بیانجامد و هر ‌یک از زن و مرد به دلخواه در‌آمد‌های خود را هزینه کند، احتمال مصرف اقلام غیر ضرور را افزایش می‌دهد. نکته دیگر، تأثیر در‌آمد‌زایی زنان در کاهش احساس مسئولیت مردان است که می‌توان آثار آن را، هم در ملاک‌های گزینش ازدواج و هم در روابط خانوادگی مشاهده کرد (زعفرانچی،۴۹:۱۳۸۹).

ه- تأثیر بر روابط خانوادگی: کاهش ارتباط کلامی با همسر نیز از دیگر پیامد‌های اشتغال تمام‌وقت زنان است. اگر نیاز به برقراری ارتباط کلامی با دیگران در محیط کار برآورده گردد، از انگیزه هم‌صحبتی با همسر کاسته می‌شود. همچنین فشار مضاعف، به خستگی زنان، و ضعف در روابط کلامی می‌ انجامد. به‌ هم‌ خوردن ساعات فعالیت‌های خانگی و انتقال بخشی از این فعالیت‌ها به ساعات پایانی شب نیز می‌‌تواند هم‌زمانی ورود به استراحت‌گاه را که با دقایقی هم‌صحبتی همراه است، کاهش دهد. ارتباط کلامی میان زوج از عوامل استوار سازی روابط زناشویی است. «در برخی جوامع که مادری ارزشمند‌تر از همسری تلقی می‌شود، ساعات حضور زنان در خانه بیشتر صرف رتق ‌و ‌فتق امور فرزندان و انجام کارهای خانگی می‌شود تا ارتباط با همسر» (حسینی،۳۴:۱۳۸۳).
ی- تحول در سیاست‌ها و قوانین: با گسترش اشتغال زنان می‌توان انتظار داشت که تغییراتی در قوانین کار رخ دهد. با فراگیر شدن اشتغال زنان این اعتراض شکل خواهد گرفت که با وجود مشارکت زنان در مخارج خانواده چرا سرپرستی خانواده بر عهده مردان باشد و آنان بتوانند محدودیت‌هایی برای اشتغال همسران خود ایجاد کنند؟ از سوی دیگر، با رواج ایده برابری زن و مرد، نیاز نظام سرمایه‌داری به فرا‌خوان زنان به بازار کار و فشار‌های احتمالی مردان برای کاهش تعهدات مالی، روند تحول قوانین به سمت مشارکت زنان در تأمین هزینه‌های خانواده و کاهش اقتدار سرپرست خانوار خواهد بود (زیبایی نژاد،۶۳:۱۳۸۹). همچنین کاهش جمعیت، افزایش آسیب‌های اجتماعی، افزایش مزاحمت‌های جنسی در محل کار، توسعه مشاغل جایگزین خانواده، تغییر الگوی مشارکت اجتماعی زنان از تاثیرات اشتغال زنان بر جامعه می باشند (رشاد،۱۳۳:۱۳۷۹).
حال با عنایت به تاثیرات و پیامدهایی که اشتغال زنان بر ابعاد فردی و اجتماعی زنان و جامعه در بردارد، ملاحظاتی بر مقوله اشتغال زنان وجود دارد که در ادامه به بررسی این ملاحظات از دیدگاه کارشناسان و صاحبنظران این عرصه خواهیم پرداخت.
۶-۳- نقش های زنانه و مردانه
یکی از ملاحظاتی که در باب اشتغال زنان وجود دارد مقوله نقش های زنانه و نقش های مردانه در جامعه است. نقش های زنانه و مردانه با توجه به موارد زیر تعیین می گردند
در دیدگاه اسلامی با نظر به محدودیت هایی که برای ورود مردان به بعضی عرصه ها وجود دارد، یکسری نقش ها وجود دارند که حضور زنان در آنها هم به لحاظ عرفی و شرعی پذیرفتنی تر است و هم بازدهی زنان در آن عرصه های بیشتر است. نقش هایی که هم موضوع زنانه داشته و هم برای زنان صورت می گیرد که نیازمند فاعلی زنانه نیز هستند. مشاغلی از قبیل پزشک زنان، آرایشگری زنان، آموزش زنان، خدمات به زنان و…
شرایط و استعدادهای ویژه زنان که به صورت ذاتی با مردان تفاوت های اساسی دارند آنان را مهیای پذیرش نقش هایی خاص نموده که ترجیح و تاکید دین اسلام را نیز به همراه دارند. مانند مشاغلی چون معلمی، مربیگری، مشاوره، مددکاری، بافندگی، نقش هنری و.. (بحار الانوار: ج۱۰۳، ص۲۵۸).
با توجه به شرایط خاص جسمانی زن که دین اسلام او را با عبارتی نظیر ریحانه (وسائل الشیعه: ج۲۰، ص۱۶۸ ؛ بحار الانوار: ج۷۴، ص۲۳۵ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۴، ص۲۵۱ ؛ الکافی: ج۵، ص۵۱۰ ؛ من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۵۵۶ ؛ نهج البلاغه: نامه۳۱ ؛ غررالحکم: ص۴۰۸ ؛ تحف العقول: ص۸۵ مکارم الاخلاق: ص۲۱۸ ؛ کنزالفوائد: ج۱، ص۳۷۶). خطاب می کند، پذیرش بعضی از نقش ها و فعالیت های اجتماعی به عنوان شغل برای وی امری سخت و طاقت فرسا بوده و با ویژگیهای وی سازگاری ندارند. مانند مشاغلی چون فعالیت در معدن، بنّایی، کارگری در شرایط سخت و…
در اسلام با عنایت به ارزش هایی که بر مقوله نقش زنان در جامعه حاکم است از جمله تکبر، عزت و احترام زن در مقابل نامحرم (قرآن کریم، احزاب:۳۲ ؛ نهج البلاغه: حکمت۲۳۴). باعث می شود که بعضی از مشاغل برای زنان مطابق با شان آنان تلقی نشود. مانند مشاغلی چون منشی گری و یا مستخدم بودن زنان. «تکبر برای زن‌ها در مقابل مرد بیگانه ممدوح است. این حالت در بعضی از مشاغل به کلی از بین می‌رود؛ مثل منشی‌گری و مستخدم بودن زن» (مقام معظم رهبری،۱۳/۱۲/۸۴).
۶-۴- تزاحم اشتغال زنان با وظایف خانوادگی
یکی دیگر از ملاحظات بسیار مهمی که در باب اشتغال زنان در خارج از خانه وجود دارد، تزاحم آن با رسیدگی به وظایف و نقش های خانوادگی همچون همسری و مادری است. حضور زنان در عرصه های شغلی جامعه مساوی است با صرف زمان و انرژی آنها. این فرسوده شدن بخش قابل توجهی از زمان و نیروی آنها خود به خود باعث کم شدن شادابی و نشاط مورد نیاز آنان برای حضور در خانه و ایفای نقش های مادری و همسری خود می گردد و به نوبه خود می تواند آنان را تحت الشعاع قرار داده و از کیفیت پرداختن به آنها بکاهد (ملااحمد،۱۴۶:۱۳۸۰).
در واقع هر چند اسلام حق کار برای زنان را به رسمیت شناخته است و در کنار آن استقلال مالی و دستمزد عادلانه را نیز مورد تاکید قرار داده است اما با توجه به ضرورت حفظ بنیاد خانواده، اهمیت کار زنان در خانه و سازگاری طبیعت و ویژگی های زیستی زنان با آن، ترجیح می دهد در تقسیم کار، زنان کارهای خانه و تربیت اولاد را به عهده گیرند و در صورت تزاحم بین کار زنان در بیرون از خانه و مصالح مهم تر، مصالح اساسی تر مقدم خواهند بود (مصاحبه با حجت الاسلام زیبایی نژاد، ۱۷/۷/۹۰ ؛ دکتر کرمی،۲۰/۹/۹۰ ؛ دکتر نیلچی، ۱۱/۸/۹۰ ؛ دکتر زاهدی، ۲۳/۹/۹۰ ؛ دکتر ایمانی، ۳/۹/۹۰).
۶-۵- مطلوب نبودن اشتغال زنان با ذائقه مردان
یکی دیگر از ملاحظات مربوط به بحث اشتغال زنان این است که مردان عموما با اشتغال همسرانشان و دخالت آنان در تامین مخارج زندگی سازگاری ندارند و همواره دوست دارند که خود تامین کننده نیازهای همسر و مخارج زندگی باشند و همسرشان صرفا به امور مربوط به خانواده بپردازد. «جسی برنارد» می نویسد:
پشتکار و تکاپوی زیاد که منجر به موفقیت خواهد شد، ویژگی هایی که برای به دست آوردن شغل پر درآمد در جامعه مان مورد نیاز است، دقیقا آن چیزی است که اکثر مردان نمی خواهند در زنان وجود داشته باشد. امروز مردان حرفه ای و متخصص آینده، آنانی که حداقل در مدارس هستند، هنوز به دنبال مادرانی برای اولاد خود هستند. آنان به دنبال زنان متخصصی نیستند که بتوانند در دنیا به اندازه همان پیشرفت و استقلال آنها کار کنند (داولینگ،۲۵۵:۱۳۸۸).
در پایان بحث اشتغال باید به این سوال نیز پاسخ داد که اگر اشتغال زنان دارای پیامدهای منفی مانند پیامدهایی که ذکر شد باشند، چگونه با مقوله نقش های زنانه قابل جمع است؟ به نظر می رسد که پاسخ این مساله آن است که از آنجا که ساختار اشتغال در ایران و حتی سایر کشورها یک ساختار مردانه است و کیفیت و کمیت آن برای مردان طراحی شده است، ورود بانوان در این ساختار در بردارنده پیامدهای مطرح شده در فوق می گردد. به عبارت دیگر حضور بانوان در یک چارچوب شغلی سنگین، خشن و غیرقابل انعطاف است که عوارض و پیامدهای منفی در بردارد وگرنه جمع میان نقش ها و وظایف زنانه با یک ساختار شغلی منعطف و زن محور چندان دور از ذهن نیست.
۷- مشارکت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
حضور فعال و تعیین کننده زنان در سرنوشت سیاسی جامعه اسلامی و نیز دخالت موثر در فضای فرهنگی و اجتماعی از مهمترین مولفه های دین اسلام در الگوی نقش اجتماعی زنان مسلمان است. آیات و روایات بسیاری در زمینه بیعت زنان با پیامبر(ص) و مشارکت اجتماعی و فرهنگی آنان از جمله مهاجرت آنان از مکه به مدینه دوشادوش مردان و وظیفه امر به معروف و نهی از منکر برای زنان وجود دارند. یکی از مهمترین این آیات عبارتند از:
«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَنْ لا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلا یَسْرِقْنَ وَلا یَزْنِینَ وَلا یَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَلا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»
«اى پیامبر! هرگاه زنان مؤمن نزد تو آیند که با تو بیعت کنند بر این شرط که چیزى را با خدا شریک ندانند و دزدى و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و دروغى را که در دست و بال خود ساخته و پرداخته باشند پیش نیارند و در هیچ کار پسندیده اى نافرمانى نکنند، پس با آنها بیعت کن و براى ایشان از خدا آمرزش بخواه که خدا آمرزنده و مهربان است» (قرآن کریم، ممتحنه:۱۲).
در این آیه کریمه خداوند به پیامبر(ص) دستور مى دهد که اگر زنان با ایمان نزد تو براى بیعت و اعلام وفادارى به پیام تو و اطاعت از فرمان تو آمدند، از آنان بیعت بگیر. از آنجا که (بیعت) در فرهنگ اعراب زمان نزول قرآن به معناى پیمان وفادارى به کسى و اعلام اطاعت و فرمان بردارى از او بوده است، همانند پدیده (انتخاب) در فرهنگ سیاسى امروز که زمینه مشروعیت سیاسى حکومت و فرمانبرى مردم از آن را فراهم مى کند (آیت اللهی،۷۰:۱۳۸۳)، لذا آیه کریمه به صراحت، سهم داشتن زنان را در امرى که نقش تعیین کننده در سرنوشت سیاسى جامعه و رابطه دوسویه فرماندهى و فرمانبرى حکومت و مردم دارد، تأیید مى کند و پیامبر(ص) را به عنوان حاکم و فرمانرواى دینى و سیاسى جامعه وادار به پذیرش آن مى سازد.
همچنین آیات دیگری پیرامون مشارکت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زنان (قرآن کریم، نساء:۹۸-۹۷ ؛ احزاب:۵۰ ؛ ممتحنه:۱۰ ؛ توبه:۷۱ ؛ نمل:۴۲-۲۳ ؛ طه:۴۰ ؛ آل عمران:۶۱ ؛ فتح:۱۸). و نیز روایات بسیاری از بیعت زنان با پیامبر(ص) (وسائل الشیعه: ج۳، ص۳۰۹ ؛ الکافی: ج۱، ص۳۷۷ ؛ بحارالانوار: ج۱۹، ص۳۵۰ ؛ مستدرک الوسایل: ج۳، ص۲۲۷). و دعوت ایشان از زنان برای بیعت با حضرت علی(ع) (بحارالانوار: ج۹۴، ص۱۱۲). و حضور زنان در جنگ ها (بحارالانوار: ج۹۷، ص۳۱ ؛ الخصال: ج۱، ص۱۶۰ ؛ ریاحین الشریعه: ج۵، ص۸۰ ). شاهد می باشیم.
در باب لزوم مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در جامعه اسلامی، مراجعه به نظرات و دیدگاه های بزرگان دین نیز می تواند مفید واقع شود. حضرت امام خمینی (ره) در این زمینه می فرمایند:
«زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد. زن ها در جمهوری اسلامی رای باید بدهند. همان طوری که مردان حق رای دارند، زن ها حق رای دارند. همان طوری که مردها باید در امور سیاسی دخالت کنند و جامعه خودشان را حفظ کنند، زن ها هم باید دخالت کنند و جامعه را حفظ کنند. زنان هم باید در فعالیت های اجتماعی و سیاسی همدوش مردها باشند» (صحیفه نور: ج۱۱، ص۲۵۴).
مقام معظم رهبری نیز در باب مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان می فرمایند:
«مسئولیت حضور در جامعه و فهمیدن دردهاى عمومى جامعه و سعى در علاج دردهاى عمومى جامعه، مخصوص مرد و مخصوص زن نیست؛ زن ها هم نمی‌توانند شانه‏شان را از این مسئولیت خالى کنند. اگر زن ها باید در این زمینه کارى انجام بدهند، البته باید انجام بدهند. محدودیتى هم وجود ندارد» (مقام معظم رهبری،۱۳/۴/۱۳۸۶).
البته در باب مشارکت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زنان نیز ملاحظاتی وجود دارد که مهمترین آنها این است که حضور فعال اجتماعی و سیاسی زنان در جامعه ای که حاکمیت طاغوت و غیردینی در آن وجود دارد و مشارکت آنان به منزله تقویت نظام طاغوت تلقی می گردد نه تنها مجاز نبوده بلکه حرام نیز است و برعکس اگر در جامعه ای حاکمیت دین برقرار بوده و حضور اجتماعی و سیاسی زنان به تقویت ارکان آن حکومت می انجامد، مجاز و بلکه از وجوب شرعی برخوردار است (مصاحبه با حجت الاسلام زیبایی نژاد، ۱۷/۷/۹۰ ؛ دکتر امامی،۲۰/۹/۹۰ ؛ دکتر نیلچی، ۱۱/۸/۹۰).
البته مشارکت و حضور سیاسی و اجتماعی زنان لزوما به معنای ایفای نقش در سمت های مدیریتی کلان نیست بلکه اولا به معنای دخالت موثر در تصمیم سازی و تصمیم گیری است و ثانیا بحث بر سر حضور زنان به عنوان قشر تاثیرگذار و قابل توجه در مناسبات سیاسی است و نه یک زن به عنوان مدیر و وزیر.
به عبارت دیگر اینکه یک زن در راس امور مدیریتی یک مجموعه بزرگ قرار گیرد لزوما آن آرمان جامعه اسلامی که مشارکت فعال و دخالت موثر زنان در مناسبات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی است محقق نشده است، بلکه این آرمان زمانی محقق می گردد که در تمام تصمیمات و سیاست های کلان و خرد دخالت زنان هم به عنوان موضوع تصمیم گیری و هم به عنوان فاعل تصمیم گیری محسوس باشد. مثلا دخالت زنان به عنوان فاعل تصمیم گیری می تواند در قالب مشاوره گروهی از زنان نخبه و کارشناس اتفاق بیافتد.
جمع بندی
در این فصل به بررسی مولفه های الگوی نقش اجتماعی زن مسلمان ایرانی پرداخته شد. برای این منظور ابتدا اصول و پیش فرض های حاکم بر دیدگاه اجتماعی اسلام به منظور شناسایی چارچوب مفهومی الگوی نقش اجتماعی زنان مورد تبیین واقع شد که تعالی فرد در گرو تعالی جامعه، معیار ارزشمندی نقش، جایگاه مرد و زن در اقتصاد خانواده و جامعه، نقش های مکمل و موازی و اصالت خانواده و مصالح آن به عنوان عناصر این چارچوب تبیین گردیدند. سپس نظام ارزشی حاکم بر دیدگاه اسلام در زمینه نقش اجتماعی زنان ترسیم شد که نامطلوب بودن اختلاط زن و مرد، عزت و شأن زن و اصالت خانواده با محوریت زن از جمله عناصر نظام ارزشی حاکم در تعیین کیفیت نقش اجتماعی زنان ذکر شد. در پایان فصل به بررسی مولفه های الگوی نقش اجتماعی زنان و توضیح و تشریح کیفیت و اقتضائات آنها پرداخته شد که همسری، مادری، خانه داری، تحصیل، آموزش و تربیت، اشتغال، مشارکت سیاسی و اجتماعی از جمله عناصر و مولفه های این الگو مورد بررسی قرار گرفتند.
فصل چهارم
مولفه های الگوی مصرف زن مسلمان ایرانی پس از انقلاب اسلامی
مقدمه
یکی دیگر از محورهای مطرح در ادبیات علوم اجتماعی برای سبک زندگی را می توان مقوله مصرف و الگوی آن در زندگی افراد تلقی کرد. مصرف لغتی عربی است و در کتاب های لغت به معنای خرج و صرف، صرف کردن و به کار بردن است (دهخدا،۳۷۴:۱۳۴۱). حال با عنایت به این نکته در این تحقیق برای ترسیم الگوی سبک زندگی زن مسلمان ایرانی، یکی از محورهایی که مورد بررسی قرار می گیرد مقوله الگوی مصرف زن مسلمان ایرانی است که در ادامه سعی می شود مولفه های مورد تایید دین اسلام در باب مصرف زنان ارائه گردد.
پیش از پرداختن به مولفه های مورد پذیرش اسلام در مورد الگوی مصرف زن مسلمان ابتدا به بررسی پیش فرض های حاکم بر دیدگاه اقتصادی اسلام پرداخته، سپس نظام ارزشی حاکم بر الگوی مصرف زن مسلمان را تشریح و در پایان به تبیین و تفصیل مولفه های آن پرداخته خواهد شد.
الف- اصول و پیش فرض های حاکم بر دیدگاه اسلام در باب مصرف
از آنجا که مقوله مصرف و ابعاد آن در مرحله یک امر اقتصادی و نیز دارای مناسبات فرهنگی و اجتماعی گسترده است، ابتدا به تبیین پیش فرض های حاکم بر دیدگاه اقتصادی و فرهنگی اسلام که ارتباط مستقیم با مقوله مصرف دارند پرداخته و هر کدام را مورد بررسی تفصیلی قرار می دهیم.
۱- سطوح رفاه در دیدگاه اسلامی
اولین اصل مهم و اساسی در دیدگاه اقتصادی اسلام این است که دین اسلام سه سطح مصرف و رفاه را مورد پذیرش خود قرار داده است که به ترتیب دارای درجه اهمیت بوده و باید درجه بالاتر مقدم بر درجه پایینتر باشد.
۱- سطح کمتر از کفاف
۲- سطح کفاف
۳- سطح بالاتر از کفاف
که هرکدام از این سطوح دارای علائم، محدوده و احکام خاص خود هستند که می بایست هر فرد مسلمان آنها را شناسایی کند.
به طور کلی همه علمای اسلامی این سطوح را پذیرفته اند اما هر کدام در مورد علائم و محدوده های آنها اختلاف نظراتی با یکدیگر دارند. یکی از نظریات مطرح در این زمینه نظر شهید محمد باقر صدر است که در کتاب «اقتصادنا» به آن اشاره می کند. ایشان این دسته بندی را اینطور بیان می کنند که سطوح رفاه، پایینتر از ارضای نیازهای شدید، ارضای نیازهای شدید و ارضای نیازهای غیرشدید است که فقر با ارضای نیازهای شدید و غیرشدید برطرف می گردد و سطح ارضای آن به اندازه سطح رفاه عمومی است و حد بالای آن اسراف است (صدر،۳۳۵:۱۳۷۵).
همانطور که اشاره شد اختلاف نظر در حدود و علائم این سطوح در میان علما به چشم می خورد که بررسی همه ی دیدگاه ها از حوصله این پایان نامه خارج است و مجال دیگری را می طلبد (برای اطلاع از آراء سایر اندیشمندان ر.ک: غزالی، احیاء علوم الدین: ج۳، ص۲۲۰ ؛ ملامحسن کاشانی، المحجه البیضاء: ج۷، ص۳۶۴ نراقی، عواید الایام: ص۶۲۰ ؛ دادگر و باقری، سطح مصرف در اسلام: ص۱۳۷ ؛ کلانتری، اسلام و الگوی مصرف: ص۷۶ ؛ اشکذری، شاخص های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام: ص۹۴).
۲- مصرف مطابق با شان عرفی افراد
یکی دیگر از اصول و مبانی که در دیدگاه اسلام پیرامون مصرف فرض گرفته شده این است که مصرف افراد می بایست مطابق با شان عرفی آنان صورت گیرد و همچنان که افراط و بالاتر از شان خود مصرف کردن مذموم است، تفریط کردن و شان خود را در مصرف رعایت نکردن نیز مورد نکوهش است. به طور مثال در روایات آمده است که اگر زندگی زنی در خانه پدر دارای سبک خاصی بود به این شکل که از رفاه خوبی برخوردار بوده و حتی برای انجام کارهایش کنیز و یا مستخدم داشته است، بعد از ازدواج نیز شوهر او موظف است نفقه را متناسب با شان خانوادگی زن پرداخت کرده و حتی لازم است برای او کنیز استخدام کند (المبسوط: ج۶، ص۴ ؛ منشور حقوق و مسؤلیت های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران مصوب ۳۱/۶/۱۳۸۳).
البته در این زمینه یک نکته مهم وجود دارد که می بایست مورد توجه واقع شود. در جامعه امروز با وجود طبقات اجتماعی با سطح درآمدهای متفاوت، تعیین مصداق قاعده مصرف مطابق با شان افراد کمی دچار ابهام و دشواری می گردد از این جهت که مصرف در طبقه مرفه و متموّل دارای طیف بسیار باز و سطح بالا و در طبقه پایین و مستضعف شامل یک طیف محدود و سطح پایین است. به عنوان مثال در یک جایی از این شهر بزرگ تهران روسری با قیمت یک میلیون تومان خریداری شده و مصرف می شود و در جای دیگری از همین شهر تهران، روسری با قیمت پنج هزار تومان خریداری و مورد استفاده قرار می گیرد. حال آیا می توان این تفاوت ها را با قاعده فوق توجیه کرد؟ در پاسخ به این سوآل نظرات متفاوتی در میان کارشناسان و صاحبنظران این عرصه وجود دارد که به نظر می رسد تحلیل صحیح این است که شان عرفی افراد چیزی غیر هنجارهای طبقاتی آنان است. به عبارت دیگر اگرچه روسری یک میلیون تومانی در میان طبقات مرفه امری عادی و رایج است اما با این وجود آن را با عرف عمومی جامعه نمی توان توجیه کرد و از دیدگاه عرف جامعه، فردی با جایگاه طبقاتی مرفه چنین شانی را ندارد (مصاحبه با حجت الاسلام زیبایی نژاد، ۱۷/۷/۹۰ ؛ دکتر کرمی،۲۰/۹/۹۰ ؛ دکتر نیلچی، ۱۱/۸/۹۰ ؛ دکتر زاهدی، ۲۳/۹/۹۰ ؛ دکتر ایمانی، ۳/۹/۹۰ ؛ دکتر میرخانی، ۲۴/۹/۹۰ ؛ دکتر رجبی، ۲۶/۹/۹۰ ؛ دکتر باقری، ۱۱/۷/۹۰ ؛ دکتر امامی، ۵/۸/۹۰ ؛ دکتر آئینه وند، ۱۲/۹/۹۰ ؛ دکتر سجادیه،۲۰/۹/۹۰ ؛ دکتر علم الهدی، ۲۹/۸/۹۰ ؛ حجت الاسلام هادوی، ۲۳/۷/۹۰ ؛ حجت الاسلام قمی، ۱۳/۹/۹۰ ؛ دکتر قندفروش، ۱/۱۰/۹۰ ؛ دکتر همتی، ۹/۹/۹۰).
۳- فقر و غنا

ب) روش‌های تحقیق آزمایشی: به منظور برقراری رابط علت- معلولی میان دو یا چند متغیر از طرح‌های آزمایشی استفاده می‌شود (سرمد و دیگران، ۱۳۸۳).
با توجه به تعاریف و مشخصه‌هایی که در مورد روش‌ها و ابزارهای پژوهشی گفته شد باید گفت که این تحقیق از دیدگاه هدف، کاربردی می‌‌باشد زیرا به یک معضل و مشکل در دنیای واقعی پاسخ می‌دهد و نیازی مشخص را برطرف می‌گرداند. همچنین این تحقیق براساس میزان کنترل شرایط تحقیق (میزان دخالت متغیرها) توصیفی می‌باشد. از نظر نحوه گردآوری داده‌ها و انجام تحقیق، یک تحقیق توصیفی - پیمایشی به حساب می‌آید.
۳-۲- متغیرهای تحقیق
متغیر یک نوع صفت، ویژگی یا عنصر کمی یا کیفی است که در یک تحقیق تغییر پذیر بوده و دارای دو ویژگی سنجش‌پذیری و تغییرپذیری است. به عبارتی مشاهداتی که دارای بعدی وسیع بوده و از هر فردی به فرد دیگر تغییر نماید را متغیر می‌نامند (منصورفر،۱۳۸۷).
متغیر بر اساس نقشی که در پژوهش بر عهده دارد به دو دسته تقسیم می‌شود :
الف) متغیر مستقل و ب) متغیر وابسته
الف) متغیر مستقل: یک ویژگی و خصوصیت است که بعد از انتخاب توسط محقق در آن دستکاری می‌شود و مقادیری را می پذیرد تا تأثیرش بر روی متغیر وابسته مشاهده شود (خاکی، ۱۳۸۹).
چهار متغیر مستقل در این تحقیق جذب ، ذخیره ، اشتراک و بکارگیری دانش می‌باشند.
ذخیره دانش: ذخیره کردن،سازماندهی و بازیابی دانش سازمانی، که از آن به حافظه سازمانی نیز یاد می‌کنند ، بخش مهمی از مدیریت دانش کارآمد را تشکیل می‌دهد . در این مرحله، دانش ذخیره و ثبت می‌شود تا قابلیت بازیابی و استفاده توسط کارکنان سازمان وجود داشته باشد (عطاپور به نقل از نوناکا، ۱۳۸۸).
اشتراک دانش: اشتراک دانش عبارت است از حرکت، توزیع و پخش دانش بین افراد و پایگاه‌های اطلاعاتی به طور مکانیزه و غیرمکانیزه و به صورت دوسویه. درحقیقت درصد بالایی از موفقیت مدیریت و چرخه دانش، به تبادل و اشتراک صحیح دانش بستگی دارد و تبادل و اشتراک دانش از فردی به فردی دیگر، از لوازم اساسی چرخه مدیریت دانش است (رادینگ،۱۳۸۶: ۶۳).
بکارگیری دانش: اشاره به این مطلب دارد که ایده‌ها و دانش بدست آمده، بدون جهت‌گیری در مورد اینکه چه کسی آنها را مطرح کرده است، در صورت مفید و مناسب بودن، مورد استفاده قرار گیرد. این حلقه به آمیختن دانش با عمل توجه دارد (عطاپور،۱۳۸۸).
ب) متغیر وابسته: متغیری است که هدف محقق تشریح یا پیش‌بینی تغییرپذیری در آن است، به عبارت دیگر یک متغیر اصلی است که در قالب یک مسأله برای تحقیق مورد بررسی قرار می‌گیرد. متغیرهای وابسته، شرایط یا خصایصی هستند که با وارد کردن، از میان برداشتن یا تغییر متغیرهای مستقل ظاهر می‌شوند، از بین می‌روند و یا تغییر می‌کنند (خاکی، ۱۳۸۹).

متغیر وابسته این تحقیق مسیر شغلی است.
مسیر شغلی: مسیر شغلی به عنوان “الگوی تجربیات مربوط به کار که مراحل زندگی شخص را در بر می‌گیرد” تعریف می‌شود. توسعه مسیر شغلی به اثربخشی شغل در بلند مدت و موفقیت سازمانی کارکنان نگاه می‌کند (دیوید ا.دیسنزو،استیفن پ.رابینز، ۱۳۸۸: ۳۴۱).
۳-۲-۱- طبقه‌بندی متغیرها در مدل معادلات ساختاری
شایان ذکر است از آنجا که روش تجزیه و تحلیل اطلاعات بر اساس مدل معادلات ساختاری می‌باشد، کلیه متغیرهای موجود در یک مدل و الگوی علی دارای دو نوع اصلی است: نوع اول متغیر برونزا^[۸۹] و نوع دوم متغیر درونزا^[۹۰] می‌باشد.
متغیر برونزا (مستقل) متغیری است که هیچ اثری از سایر متغیرهای الگو و مدل طراحی شده نمی‌پذیرد. در حقیقت مقدار متغیر برونزا توسط سایر متغیرهای درون مدل تعیین نمی‌شود بلکه مقدار آن درخارج مدل تعیین می‌شود.
متغیر درونزا (وابسته) متغیری است که از حداقل یک متغیر دیگر در مدل و الگوی طراحی شده اثر می‌پذیرد. مقدار متغیر درونزا توسط سایر متغیرهای درون مدل تعیین می‌شود. بنابر این بر اساس تعریف یک متغیر نمی‌تواند همزمان هم درونزا و هم برونزا باشد.
متغیر مشاهده شده (آشکار): به متغیرهای اندازه‌گیری شده گویند که در مدل همان سوالات ما می‌باشد که با مستطیل در مدل‌ها مشخص شده است که برای هر سوال عنوانی انتخاب کرده‌ایم که نشانگر سوال موردنظر باشد. عناوین سوالها عبارتند از: سوال۱:منبع انسانی دریافت دانش (تقاضا)، سوال۲: منبع غیرانسانی دریافت دانش(منابع)، سوال۳:امکانات جذب دانش، سوال۵: پایگاه داده و اطلاعات، سوال۶:دسترسی به پایگاه داده، سوال۷:سامانه ذخیره دانش، سوال۸: آموخته‌های کارکنان، سوال۱۰: مشوق‌های سازمانی، سوال۱۱: بکارگیری مهارت، سوال۱۲: وظیفه سازمانی، سوال۱۳: توانایی کسب شده.
متغیر مکنون: به متغیرهای مشاهده نشده گویند یعنی اینکه نمی‌شود آنها را مستقیماً از داده‌های پرسشنامه بدست آورد که در مدل همان جذب دانش ،به کارگیری دانش و… و مسیر شغلی می‌باشد.
۳-۳- جامعه و نمونه آماری
جامعه آماری، مجموعه‌ای از واحدها است که در صفت یا صفاتی خاص مشترک می‌باشند، به طوری که صفت مورد اشاره مدنظر تحقیق می‌باشد. جامعه آماری این تحقیق شامل کارمندان سازمان صنعت، معدن و ت
جارت استان زنجان می‌باشد که تعداد آنها حدود ۹۰ نفر می‌باشد.
نمونه عبارت است از مجموعه‌ای از نشانه ها که از یک قسمت، یک گروه یا جامعه‌ای بزرگتر انتخاب می‌شود بطوریکه این مجموعه معرف کیفیت و ویژگی‌های آن قسمت، گروه یا جامعه بزرگتر باشد. نمونه‌گیری فرآیندی است که طی آن تعدادی از واحدها به گونه‌ای انتخاب می‌شوند که معرف جامعه بزرگتر (جامعه آماری) که از آن انتخاب شده‌اند، باشند (خاکی، ۱۳۸۹).
روش نمونه‌گیری در این تحقیق بصورت تصادفی ساده می‌باشد. برای تعیین حجم نمونه، سه دانشمند به نام‌های کهن، مورگان و کرجسای جدولی را ارائه داده‌اند که در آن تعداد مورد نیاز اعضای نمونه با توجه به تعداد اعضای جامعه مشخص شده است (خاکی، ۱۳۸۹). براساس جدول مورگان، اندازه نمونه برای جامعه‌ای که ۹۰ عضو دارد، ۷۰ می‌باشد که در این پژوهش حدود ۸۰ پرسشنامه توزیع کردیم که تعداد ۷۱ مورد قابل استفاده بود.
۳-۴- ابزار جمع آوری داده ها
داده‌ها را با چهار روش کلی که هر یک انواع و ویژگی‌های خاصی دارند، می‌توان از جامعه یا نمونه آماری استخراج کرد. این روش‌ها عبارتند از:
۱- پرسشنامه: پرسشنامه عبارت است از مجموعه‌ای از پرسشها که به صورت باز یا بسته طراحی شده‌اند تا وضعیت نگرش افراد نسبت به یک واقعیت از طریق آن ارزیابی شود. تکمیل آن می‌تواند به طریق مراجعه شخصی، پستی و یا تلفنی صورت پذیرد.
۲- مصاحبه: مصاحبه شیوه‌ای از جمه آوری اطلاعات است که در آن پژوهشگر با آزمودنی تماس مستقیم برقرار می‌کند و از طریق طرح پرسش‌های گوناگون به ارزیابی عمیق ادراکها، نگرش‌ها، علایق و باورهای او می‌پردازد.
۳- مشاهده: مشاهده عبارت است از فرایند شناسایی، ثبت، نامگذاری، مقایسه و تحلیل آنچه روی می‌دهد، مانند مشاهده کارگران یک کارگران در مطالعات زمان سنجی و حرکت سنجی.
۴- بررسی مدارک و اسناد (مراجعه به کتابخانه): داده‌هایی که در تحقیق به کار برده می‌شوند ممکن است اولیه یا ثانویه باشند. داده‌های اولیه را محقق به صورت دست اول و بیشتر از طریق مصاحبه مشاهده، مصاحبه و پرسشنامه بدست می‌آورند.
داده‌های ثانویه از منابع دیگر و به صورت گوناگون به دست می‌آیند. این داده‌ها پیش از آنکه پژوهشگر تحقیق را آغاز کند، توسط دیگران جمع‌ آوری و تولید شده و به صورت‌های گوناگون موجود هستند. منابع این داده‌ها می‌تواند شامل اسناد مرتبط با تحقیقات گذشته، آمارهای رسمی و غیررسمی، مدارک و اسناد سازمانی، منابع علمی (کتابها و مجلات و …) باشد (خاکی، ۱۳۸۹).
به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز این تحقیق سعی شده است تا در تهیه و تدوین پیشینه تحقیق از طریق مراجعه به کتابخانه و بررسی اسناد و مدارک استفاده شود. همچنین برای جمع‌ آوری داده‌ها و آزمون فرضیه‌ها از پرسشنامه استفاده گردیده است.
پرسشنامه: یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روش مستقیم برای کسب داده‌های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه‌ای از سوالات (گویه‌ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها، پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده‌های مورد نظر را تشکیل می‌دهد (سرمد، ۱۳۸۳).
پرسشنامه که برای این پژوهش طراحی شده به منظور بررسی فرضیه‌ها بکار رفته است، شامل دو بخش می‌باشد. بخش اول پرسشنامه جهت دریافت اطلاعات پیرامون جنسیت، سن، مدرک تحصیلی، سابقه کار و سمت سازمانی می‌باشد.
بخش دوم شامل ۱۴ سوال (گویه) باز می‌باشد که سوالات مندرج در پرسشنامه از طریق بررسی پرسشنامه‌های سایر محققین و نظرات اساتید راهنما و مشاور، تهیه گردیده است. سوالات ۱ الی ۱۳ مربوط به متغیرهای مستقل و سوال ۱۴ مربوط به متغیر وابسته می‌باشد. سوالات ۱ الی ۴ مربوط به متغیر جذب دانش، ۵ الی ۷ مربوط به متغیر ذخیره دانش، ۸ الی ۱۰ مربوط به متغیر اشتراک دانش، ۱۱ الی ۱۳ مربوط به متغیر بکارگیری دانش و سوال ۱۴ مربوط به متغیر وابسته یعنی مسیر شغلی می‌باشد.
در سوالات مربوط به متغیر های مستقل (۱ الی ۱۳)، از پاسخگو خواسته شده است که حداکثر پنج مورد در جواب به سوال عنوان نماید. همچنین در سوال مربوط به متغیر وابسته تحقیق یعنی مسیر شغلی، از پاسخگو درخواست کرده‌ایم که لطفاً سازمان‌ها و مشاغلی که از ابتدای شروع به کار خود پس از اتمام تحصیلات، مشغول به کار بوده و پست‌هایی را که احراز نموده است، در جدول مربوطه عنوان نماید.
در پرسشنامه طراحی شده از آنجا که در سوالات مربوط به متغیرهای مستقل از پاسخگو خواسته شده بود که حداکثر پنج مورد نام ببرد، لذا داده‌ها جهت تجزیه و تحلیل باید کمی شوند. برای کمی کردن از طیف لیکرت استفاده شده و کدگذاری گردیده است بدین ترتیب که اگر پاسخگو در پاسخ به سوال یک مورد عنوان کند، براساس طیف لیکرت جوابش با مقیاس خیلی کم مطابقت دارد و اگر پنج مورد در پاسخ به سوال عنوان نماید، جوابش با مقیاس خیلی زیاد مطابقت دارد.