( قرآن ) محمد صاحب رسالت است و حمل کننده دشواری ها و مسئولیت های آن و قران همان قانون اساسی است که رسالت را تبیین می کند . چیزی که شکی در آن نیست و این است که ایدئولوژی اسلامی یک انقلاب ریشه ای در زندگی عرب ها در زمینه اجتماعی ، فکری و معنوی طبیعی است که تاثیرات خود را بر زندگی ادبی عمومی نیز بگذارد ، به ویژه شعر اسلامی به معنای کامل کلمه ، بر پایه التزام است و از ایمان صادق و پذیرش عقلی و قلبی سرچشمه می گیرد . ( منبع پیشین ، ص ۶۹)
به رغم این که دین اسلام شعر را تشویق نمی کند ، پیامبر اسلام در مبارزه عقیدتی از نقش سازنده شعر غافل نمی شود ، به ویژه زمانی که گروهی از شعراء با هجو پایین آوردن ارزش دین به مقابله پرداختند و پیامبر به تعدادی از شعرای مومن سفارش کرد که جواب آن ها را بدهند و حسان بن ثابت
( ۵۹۰ – ۶۷۴ ) و کعب زهیر ( ؟ - ۶۶۲ ) ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۱ )
و عبدالله بن رواحه ( ؟ - ۶۴۷ ) از عقیده اسلامی دفاع می کردند به تعالیم و اهداف آن توجه نشان می دادند و به ذکر جنگ های مسلمانان می پرداختند و شعر آن ها شعر ملتزم به معنای حقیقی بود که هدف انتشار آن و داخل کردنش در اعماق جان مردم بود و از عقیده ای سرچشمه می گرفت که تمام شئون زندگی مردم را در بر می گرفت . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۶۹ )
اما شعرای پیامبر هنوز اسلام در قلب هایشان نفوذ نکرده بود . آن ها جز عقیده در همه چیز جاهلی بودند . در حالی که سنی از آن ها گذشته بود این عقیده را پذیرفتند و به شدت نسبت به آن تعصب داشتند ، اما تاثیر فکری ، عاطفی و وجدانی در قلوب آن ها نگذاشته بود . چرا که این امر نیاز به امتزاج آن با تجربه زندگی دارد چه در سطح فردی و چه در سطح گروهی همان طور که نیاز به جایگر شدن تاثیر آن در نفس ها دارد که این امر نیازمند گذر زمان است و این موارد برای شعرای پیامبر رخ نداد ، به همین خاطر تجارب شعر اسلامی آن ها در اکثر موارد دچار سستی بود و التزام آن ها غالباً تاثیر سطحی و ضعیف داشت ، به جز در برخی قصائد و قطعه ها که انفعال ریشه ای می بینیم ، از جمله « لامیه » کعب بن زهیر ( م ۶۶۲ ) که مطلع آن « بانت سعاد » است و برخی قصائد حسان بن ثابت ( م ۶۶۲ ) .
عصر اسلامی در ایام خلفای راشدین ادامه یافت اما هیچ شاعر بر جسته ای به وجود نیامد نه در التزام و نه در غیر التزام ، به جزء حطیئه ( ۶۷۸ م ) که فقط در هجا التزام داشت البته این التزام ، التزام مورد نظر ما نیست چون گرایش آن به سمت شر و بدی است و این در نقطه مقابل التزام حقیقی قرار
می گیرد . ( منبع پیشین )
شرایط در عصر اموی دگرگون شد و زندگی پیچیده شد و جامعه اسلامی تحولات مهمی را در سیاست ، اجتماع ، اقتصاد ، فکر و دین به خود دید . از بارزترین این تحولات ظهور احزاب سیاسی بود که با یکدیگر به مبارزه پرداختند و سعی در نابودی یکدیگر داشتند . هر یک از این احزاب ایدئولوژی ، اهداف شعراء و خطبای خود را داشت و شکی نیست که دلیل تقسیم بندی و دشمنی آن ها در درجه اول سیاسی بود و محور آن خلافت اسلامی و آن چه از قدرت و ریاست نشأت می گیرد بود . ( همان
، ص ۷۰ )
در این عصر هر حزب برای خود شعرائی داشت که از عقیده آن حزب دفاع می کرد و التزام در شعر اموی سیاسی بود و آن التزام صریح و واضح بود که بر عقیده ای معین استوار بود و در دیدگاهی که شاعر نسبت به خلافت امور یا سایر احزاب دارد نمود پیدا می کرد . ( همان ، ص ۷۲)
مهم ترین شعرای التزام در عصر اموی عبارتند از : اخطل بنی تغلب ( ۶۴۰ – ۷۱۰ م) نماینده دیدگاه خلافت اموی ، کمیت بن زید اسدی ( ۶۷۸ – ۷۴۳ م ) نماینده دیدگاه شیعه عبدالله بن قیس الرقیات ( ۶۸۰ – ۷۴۴ م ) شاعر زبیری هاوقطری بن الفجاءه ( ؟ - ۶۹۷ م ) ، و الطرّماح بن حکیم ( ؟ - ۷۲۳ م) و عمران بن حطان ( ؟ - ۷۳۷ م ) از شعراء خوارج . ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۰)
کمیت بن زید اسدی یک شاعر ملتزم است که به حق خاندان ابوطالب در خلافت از نظر عقلی و وجدانی ایمان دارد و شعر خود را بر پایه این اصل بنا می کند و در راه آن به مبارزه می پردازد و تبعات ناشی از این دیدگاه را به جان می خرد و هیچ طمعی در مال و منال ندارد . ( منبع پیشین ، ص ۷۴)
و در بخشی از قصائد خود که هاشمیات نامیده می شود از یک مبدأ ایدئولوژیک تعبیر می کند . به خاطر التزام او به مساله بنی هاشم و قرار دادن بنی هاشم به عنوان محور ، این قصائد هاشمیات نامیده شد . کمیت عقیده دینی و مکتب سیاسی خود و عشق خود به بنی هاشم را در ضمن هاشمیات خود آشکار می کند و همه چیز خود را در راه آن ها قربانی می کند و تمام مسئولیت های آن را می پذیرد .
او هیچ ترسی از ظلم ، مال و مقام ، غذا و عشق زنان ندارد و هیچ چیز بی ارزش دنیا نمی تواند کمیت را فریب دهد یا او را از عشق به بنی هاشم روی گردان کند .
با وجود این که کمیت اموی ها را مدح می کند و از آن ها صله می گیرد مانند اهل بیت آن ها را دوست ندارد و به هاشمی ها خیانت نمی کند و دیدگاه خود را تغییر نمی دهد و از بین اشعار او فقط هاشمیات او مشهور شده است . ( همان ، صص ۷۴ – ۷۵ )
عصر عباسی عصر طولانی مدت است و بهار تمدن عربی و عصر طلائی عرب محسوب می شود التزام دینی در عصر عباسی ادامه حرکتی است که با ظهور اسلام آغاز شد و روز به روز رشد کرد و ریشه دواند تا به قرن دوم هجری رسید . اما در هم آمیختن ملت ها و فرهنگ ها و تمدن ها و پیشرفت های زندگی اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فکری به التزام دینی رنگ تازه ای بخشید و ناگاه آن را به زهد در زندگی و عبادت و تقوا تبدیل کرد . و از ویژگی های بارز شعر زهد این است که ارتباط تنگاتنگی با دین دارد و بر پایه ایمان قلبی استوار است و شاید بهترین مثال شعر زهد در عصر عباسی شعر ابوالعتاهیه باشد . از جمله قصیده مطلع آن بیت زیر می باشد : ( همان )
لِدُوا للموتِ وابنُوا للـخراب فکلکُمُ یَصیرُ الــی تَبابِ
( افرام البستانی ، ۱۴۲۹ هـ . ق ، ۳/۱۳۹)
أخــوَیَّ مُـــرَّا بــالقُبُــورِ و سَلِّمــا قَبــلَ المَسیـر
حَتّی متی یستفَّزنی الطمعُ ألیس لی بالکفافِ مُتَّسعُ
اما پیشرفت فکری عرب ها در امر دین تنها به زهد نشد بلکه باعث پیدایش تصوف نیز شد . البته تصوف بیشتر تحت تاثیر موج های فکری هندی ها و ایرانی ها بود و بهترین مثال این گونه شعر ، شعر ابن فارض است . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۹۲)
۳-۳- التزام فکری در شعر معاصر عربی
شعر ملتزم و ادبیات ملتزم را می توان این گونه تعریف کرد : ادبیاتی است که تصویری صادق از احساسات درونی سراینده آن است . ادیب ملتزم کسی است که کلماتش خواه شعر و خواه نثر تصویری صادق از احساسات درونی اش باشد و کسی باشد که لفظ نزد وی معنا را در آغوش گیرد و ادیب ملتزم شاعر یا نویسنده آزادی است که کلمات تعبیری از احساسات درونی اوست یعنی صداقت در احساس و صداقت در انتقال این احساس، صداقتی که ادیب را به سوی آزادی خلاق و مبتکر می کشاند این گونه است که شعر ملی و قومی و دینی یک بخش از رسالت شعر ملتزم می شود و بخشی از تعبیر صادقانه از احساساتی که کمال شعر است . ( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۰ )
این جا است که در می یابیم که شعر حقیقی در دنیای عرب از احساسات صادقانه پرده بر می دارد که مثل مرحله قومی گرایی بزرگی که عرب ها آن را می گذرانند امروز شاعر عرب ملتزم کسی است که با زندگی امت خویش هم زیستی دارد . باید به این نکته اشاره کنیم که عقیده التزام در ادبیات تاکنون مفهوم حقیقی واضح و مشخص خود را در اذهان پژوهشگران نیافته است و التزام نزد آن ها مخلوطی از سیاست ، جامعه ، مفاهیم ملی ، قومی و بین المللی است و اصول مبارزه و انقلاب در التزام ، انقلابی در سیاست و انقلابی در جامعه است و گاهی موارد مفهوم کم ارزش تری به خود می گیرد به معنای ادبیاتی می شود که نظام خاصی یا یک نوع خاص حکومت را همراهی می کند و در خدمت آن قرار می گیرد و با تعصب از اصول و مبادی آن دفاع می کند . ( همان ، ص ۶۰۱ )
التزام در ادبیات این است که ادیب دیدگاه خاصی در قبال مساله معین داشته باشد و از آن دفاع کند . ( عزام ، ۱۹۸۹ م ، ص ۲۰ )
در اوایل قرن بیستم و اندکی قبل از جنگ جهانی اول ادبیات تحت تاثیر واقعیت سیاسی و اجتماعی و ادبی و نقد تحت تاثیر جنبش های اصلاح دینی و دعوت به تمدن غرب واقع شد و گرایش آن به سوی زبان فصیح عرب و دور شدن از محسنات لفظی بود .
با پایان این دوره ، دوره جدیدی شکل گرفت که نقطه آغاز آن انقلاب ۱۹۱۹ و پایان آن جنگ جهانی دوم به سال ۱۹۴۵ بود در این مرحله ادبیات تحت تاثیر دعوت به آزادی فردی قرار گرفت .
( السحرتی ، ۱۹۷۹ م ، ص ۲۵)
اصل در ادبیات و هنر این است که مقید باشد و بعدها آزادی را شناختند . بنابراین شاعر در جوامع ابتدایی در حالی که ملتزم به دفاع از قبیله است متولد می شود و ویژگی های آن را می ستاید و با دشمنانش به مبارزه می پردازد و شاعر تنها زمانی که به تعبیر احساسات درونی خود پرداخت که جوامع رو به سوی پیچیدگی نهاد .
ادیب باید آزاد باشد چون اگر ادیب نظر خود را بفروشد دیگر ادیب نیست و بدون آزادی نه هنری وجوددارد و نه ادبیاتی و هر کس به هنرمند یا ادیبی بگوید باید این کار را انجام دهی او را کشته است .
( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۱ )
با این وجود می بینیم که شرایط در عصر نهضت با عصرهای پیشین متفاوت است و زندگی عرب ها در طی این دوره حوادث و رویدادهایی را در سطح سیاسی و قومی اجتماعی و اقتصادی و فکری به خود دیده است . قبل از ورود به این عصر باید آن را به دو دوره تقسیم کنیم : دوره اول که از آغاز قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی اول به طول می انجامد و دوره دوم از پایان جنگ جهانی دوم می باشد . ( ابوحاقه ، ۱۸۰۵ م ، ص ۱۰۴ )
در این دوره در کنار گرایش غربی یک گرایش اسلامی به وجود آمد و هدف آن این بود که ابزار و امکانات که می تواند مسلمانان را توانا و قادر بسازد را کشف کند تا بتوانند از خود در برابر خطرات خارجی محافظت کنند و این که سرزمین خود را از استعمار و نفوذ غربی ها رها سازند . جمال الدین اسد آبادی ( ۱۸۳۸ – ۱۸۹۷ ) و شاگرد او محمد عبده ( ۱۸۴۸ – ۱۹۰۵) در رأس این گرایش قرار می گیرند. جمال الدین اسد آبادی معتقد بود که مسلمانان در حقیقت ضعیف تر از اروپائی ها نیستند . بلکه به خاطر تفرقه و جهلشان ضعیف شده اند . ( منبع پیشین ، ص ۱۰۹ )
این گرایش اسلامی در اواخر قرن نوزدهم بر سر زبان شعراء زیادی جاری بود و یکی از پدیده های التزام بود که شعر عربی آن دوره مملو از آن بود و این گونه بود که شعر عربی در نیم قرن قبل از جنگ جهانی اول سرشار از ایدئولوژی اسلامی ، ستودن دین اسلام و فضائل آن و دعوت به اتحاد و تعاون بود . همچنین ذکر مشاهیر جدید و قدیم اسلامی ، تمجید میراث و تمدن اسلامی ، ذکر دست آوردهای بزرگ اسلام و دعوت مسلمانان به بیدار شدن از خواب غفلت و خروج از سقوطی که در آن دست و پا می زدند بود . ( همان ، ص ۱۱۵ )
مهمترین شعرای گرایش اسلامی عبارتند از حافظ ابراهیم ( ۱۸۷۰ – ۱۹۲۲ ) ، محمد عبدالمطلب ( ۱۸۷۰ – ۱۹۳۱ ) ، احمد شوقی ( ۱۸۶۸ – ۱۹۳۲ ) ، احمد محرم ۰ ۱۸۶۹ – ۱۹۴۵ ) ، معروف الرصافی ( ۱۸۷۵ – ۱۹۴۵ ) ، شکیب ارسلان ( ۱۸۷۰ – ۱۹۴۶ ) ( همان ، ص ۱۱۶)
احمد شوقی نیز یکی از شعرای مهم این گرایش محسوب می شود بیش از بیست قصیده در این گرایش دارد . از جمله قصیده هزیمه نبویه که مطلع آن بیت زیر است .
ولد الهدی و الکائنات فینا وفم الزمان تبسم و ثناء
بخش اول این قصیده مربوط به تولد حضرت محمد و خوشحالی کائنات از این تولد میمون و مبارک است . و بخش دوم آن مربوط به منزلت پیامبر است و بخش سوم صحبت از قرآن معجزه بزرگ اسلام و تعالیمی که در خود جای داده است . او در بخش چهارم به مدح پیامبر می پردازد و جنگ ها و
پیروزی های پیامبر را ذکر می کند . و در بخش ششم از نهضت بزرگی صحبت می کند که مسلمانان با بهره گرفتن از این دین محقق ساختند . ( همان ، ص ۱۱۷ )
نقطه شروع التزام در ادبیات عربی معاصر بر بیداری زود هنگام نزد فرهنگ دوستان و اندیشمندان دلالت می کند و آگاهی آن ها از مسئولیت اجتماعی خودشان استوار است . از آغاز این قرن جز در عصر رومانتیک و رمزگرایی شاعر ، سخنگوی جامعه خویش شد و از این که صدای اعتراض و مخالفت باشد کوتاهی نکرد . اما مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ جامعه عربی را در زندگی اجتماعی و سیاسی به تنگنایی عمیق فرو می برد . ( خسروی ، ۱۳۸۴ هـ . ش ، ص ۵۵ )
مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ منجر به ظهور شعرای « واقع گرایی » اجتماعی شد ، که این گرایش مکاتب سه گانه ( کلاسیک ، رومانتیک و رمزگرایی ) را در شعر رد کرد و به سوی نوعی التزام اجتماعی ، ذاتی سوق پیدا کرد . این شعراء و دیگر شعرای معاصر از اصل شعر خارج شدند ، بدون این که آن را طرد کنند و رو در روی زندگی عربی معاصر قرار گرفتند . ( همان )
۴-۱- زندگی شخصی
مطلع کلام این که در ادبیات عرب دو اسماعیل صبری با تشابه اسمی دیده می شود که ما به معرفی اسماعیل صبری کوچک با شهرت شاعری ابوامیمه در کنار اسماعیل صبری بزرگ خواهیم پرداخت.
ابوامیمه در سال ۱۸۸۶ در قاهره دیده به جهان گشود . او از جمله کسانی است که از کودکی با مشکلات فراوان مواجه بود . به نظر می رسد که شرایط او مانع از این شد که تحصیلاتش را به پایان برساند . پس به دبیرستان اکتفا کرد . و سال های طولانی به تعلیم و آموزش پرداخت که البته تمام این سال ها به سختی گذشت و در کنار این سختی ها او هنرمندی با استعداد در شاخه های مختلف هنری شد .
خط عربی را بسیار زیبا می نوشت . آنقدر خوب نقاشی می کرد که در آموزشگاه های نقاش تدریس می کرد هم چنین شعر غنایی می سرود شعر زیبا با دیباجه ای نورانی و زبانی محکم و فصیح تا جایی که شنوندگان قطعه هایی از اشعارش را می شنیدند و حفظ می کردند .
بنابراین شاعر از این دریچه به جامعه خویش راه یافت و به رغم مشکلات و موانع موجود تلاش
می کرد هم منزلت اجتماعی و هنری خوبی کسب کند و هم از این طریق امرار و معاش نماید . ( صبری ، بی تا ، ص ۶ )
او علاوه بر سرودن شعر در نمایش نامه نویسی نیز شهرت بسیاری کسب نمود . درون مایه بیشتر نمایش نامه های او طرح مشکلات اجتماعی جامعه بود .
این مسئله باعث توجه مردم به وی شد و به عنوان یکی از چهره های شاخص نمایش نامه نویسی مطرح گردید . چرا که در آن زمان نمایش نامه نویسی یکی از شکوفاترین دوره های خود را سپری
می کرد . قصه هایی که به شیوه هزار و یک شب و مانند آن ها به مشکلات اجتماعی می پرداختند ، درون مایه و محتوای نمایش نامه را تشکیل می دادند . به همین دلیل میراثی که اسماعیل صبری از خود بر جای نهاد معرف شخصیت هنری او می باشد .
از جمله نمایش نامه های این شاعر عبارتند از : « شبح » و « بدر البدور » . او برخی از نمایش
نامه های خارجی را نیز به زبان عربی ترجمه کرد ه است همانند : « ربیع الکوخ » اثر « چارلز گازفس » بنابراین ما در برابر شاعری هنرمند هستیم که طبیعت قدرت هنری نافذی به او بخشیده است .
ابوامیمه مدت مدیدی از زندگی خود در وزارت معارف گذراند اما به دلیل از دست دادن بینایی ، کار خود را رها کرد و در این زمینه نیز ، ابیات زیر را چنین سروده است :
خَدَمتَ المعارفَ عَهداً طویلا أمینا وَ فیا حَمیـدَ الــذکر
وَ بعد اجتهادِی ثلاثَین عاماً أحاطت حیاتی غُیُوم الکَدَر
(منبع پیشین ، ص ۷ )
روزگار طولانی به وزارت معارف خدمت کردم در حالی که امانت دار خوش نام بودم بعد از سی سال کار مجدانه ابرهای تیره زندگی مرا احاطه کرد .
سرانجام قصه زندگی او پایان گرفت … قصه زندگی شاعری که رنج های دیگران را به تصویر
۰۰۰۱/۰>
۹۹/۰
(۰۰۰۱/۰>)2585/25
(۰۰۰۱/۰>)4059/20
(۰۰۰۱/۰>)4846/57
SMPf(SFA)
*. مخلوطهایی از FHPO و SBO
اختصارها: SFA، اسیدهای چرب اشباع؛ SFC، محتوای چربی جامد؛ SMP، نقطه ذوب لغزشی، P، سطح اطمینان مدل؛ SE، خطای استاندارد؛ r، ضریب همبستگی بین داده های آزمایشی و پیش بینی شده؛ MAE، میانگین خطای مطلق. اعداد داخل پرانتز سطح معنی داری (P) هر یک از ضرایب مدل گمپرتز را نشان میدهد.
۴-۲-۲-۴-۱٫ اعتبار سنجی مدل SMPf(SFA)
در اعتبار سنجی مدل SMPf(SFA)، نظیر مدل دو متغیره SFCf(T,SFA)، از داده های SMP مربوط به مخلوطهای دوتایی و سه تایی محتوای پالم اولئین و یا سویای کاملاً هیدروژنه استفاده شد. داده های آزمایشی SFC مربوط به مخلوطهای سه تایی پالم اولئین، روغن کلزا و آفتابگردان (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۶)، مخلوطهای دوتایی پالم اولئین و روغن کانولا (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۹)، مخلوطهای سه تایی سویای کاملاً هیدروژنه، روغن کلزا و آفتابگردان (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۷) و مخلوطهای دوتایی سویای کاملاً هیدروژنه و روغن کانولا، اینتراستریفیه شده به روشهای آنزیمی و شیمیایی بودند (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۹).
به منظور تأیید صحت مدل SMPf(SFA)، مقادیر SMP مخلوطهای دوتایی و سه تایی حاوی پالم اولئین و یا مخلوطهای حاوی سویای کاملاً هیدروژنه با بهره گرفتن از مدل پیشنهادی (معادله (۴-۱۱)) محاسبه و با مقادیر حاصل از آزمایشات تجربی مقایسه و نیکویی برازش آنها ارزیابی شد. به این ترتیب MAE مخلوطهای دوتایی حاوی پالم اولئین که به طریق آنزیمی و شیمیایی اینتراستریفیه شده بودند برابر با ℃۱۵/۱ و ℃۳۶/۱ (شکل ۴-۱۳، a،b) و برای مخلوطهای سه تایی حاوی پالم اولئین، اینتراستریفیه به طریق آنزیمی برابر با ℃۰۷/۱ است (شکل ۴-۱۳، c). همچنین ضریب تعیین (۹۴/۰) بین مقادیر آزمایشی و پیش بینی شده بدست آمد. میانگین خطای مطلق مدل برای مخلوطهای دوتایی حاوی جزء سویای کاملاً هیدروژنه، اینتراستریفیه به روش آنزیمی و شیمیایی، به ترتیب ℃۸۴/۴ و ℃۵۵/۲ بود (شکل ۴-۱۴، f و g). این شاخص برای مخلوطهای سه تایی حاوی جزء سویای کاملاً هیدروژنه اینتراستریفیه به روش آنزیمی و شیمیایی به ترتیب برابر با ℃۰۱/۴ و ℃۴۸/۳ است (شکل ۴-۱۴، d و e). با توجه به نمودارهای SMP به صورت تابعی از SFA مخلوطهای حاوی جزء سویای کاملاً هیدروژنه (شکل (۴-۱۴))، برازش مقادیر پیش بینی شده با نوع آزمایشی به خوبی انجام نشد. بر این اساس مدل قدرت بالایی در پیش بینی SMP مخلوطهای دوتایی یا سه تایی اینتراستریفیه شده آنزیمی یا شیمیایی حاوی FHSBO را نداشت. بطور کلی مقایسه MAE محاسبه شده برای مخلوطهای مذکور نشان میدهد که مدل SMPf(SFA)، SMP مخلوطهای حاوی پالم اولئین را با خطای کمتری نسبت به مخلوطهای حاوی سویای کاملاً هیدروژنه پیش بینی می کند. علاوه بر این میتوان نتیجه گیری کرد مدل SMPf(SFA) در پیش بینی مقادیر SMP مخلوطهای اینتراستریفیه از نوع مواد شرکت کننده در واکنش تأثیر پذیر بوده و نوع واکنش (آنزیمی یا شیمیایی) تأثیری بر روی توانایی مدل در پیش بینی مقادیر SMP محصولات اینتراستریفیه ندارد.
a
شکل ۴-۱۳: اعتبارسنجی مدل SMPf(SFA): نشانگرها و خطوط به ترتیب SMP آزمایشی و پیش بینی شده مخلوطهای اینتراستریفیه شده a: دو تایی کانولا/ پالم اولئین، اینتراستریفیه به روش آنزیمی، b: دوتایی کانولا/ پالم اولئین، اینتراستریفیه به روش شیمیایی، c: سه تایی پالم اولئین/کلزا/آفتابگردان، اینتراستریفیه به روش آنزیمی را نشان میدهد (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۶؛ فرمانی و همکاران، ۲۰۰۷ و فرمانی و همکاران، ۲۰۰۹).
c
شکل ۴-۱۴: اعتبارسنجی مدل SMPf(SFA): نشانگرها و خطوط به ترتیب SMP آزمایشی و پیش بینی شده مخلوطهای اینتراستریفیه شده d: سه تایی سویای کاملاً هیدروژنه/کلزا/آفتابگردان، اینتراستریفیه به روش آنزیمی، e: دوتایی سه تایی سویای کاملاً هیدروژنه/کلزا/آفتابگردان، اینتراستریفیه به روش شیمیایی، f: دو تایی پالم اولئین/کانولا، اینتراستریفیه به روش آنزیمی، g: دو تایی کانولا/ سویای کاملاً هیدروژنه، اینتراستریفیه به روش شیمیایی را نشان میدهد (فرمانی و همکاران، ۲۰۰۶؛ فرمانی و همکاران، ۲۰۰۷ و فرمانی و همکاران، ۲۰۰۹).
g
f
فصل پنجم
نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱٫ نتیجه گیری
واکنش اینتراستریفیکاسیون موجب بهبود خواص روغنها و حفظ ارزش تغذیهای آنها از طریق تولید محصولات بدون ترانس شد. اینتراستریفیکاسیون آنزیمی مخلوطهای دوتایی FHPO:SBO، منجر به اصلاح ساختار تری آسیل گلیسرولها گردید که به موجب آن نقطه ذوب و محتوای چربی جامد مخلوطها کاهش یافت. در این مطالعه مخلوطهای اینتراستریفیه شده با نسبتهای مختلف، خصوصیات متناسب با اهداف مختلف صنعتی را نشان دادند که میتوانند جایگزین مناسبی برای چربیهای هیدروژنه شده نسبی باشند. مخلوطهای اینتراستریفیه شده با نسبتهای ۱۵:۸۵، ۲۵:۷۵ و ۳۵:۶۵ (FHPO: SBO) خصوصیات متناسب با ویژگی مارگارینهای نرم و اسپریدها و مخلوطهای محتوای %۴۵ و ۵۵% FHPO، خصوصیاتی مشابه با خصوصیات شورتنینگهای چند منظوره و فرآورده های چربی مورد استفاده در نانوائی را نشان دادند.
علاوه بر تحقیقات تجربی، در تحقیقات مدل سازی، SFC مخلوطهای دوتایی FHPO و SBO به صورت تابعی از دما (SFCf(T))، اسید چرب اشباع (SFCf(SFA)) و همچنین SMP مخلوطهای اینتراستریفیه شده به صورت تابعی از SFA با بهره گرفتن از توابع سیگموئیدی گمپرتز مدل شدند. با تعدادی جایگزینی در مدل گمپرتز این امکان بوجود آمد که تابع سیگموئیدی دو متغیره برای بیان SFC به صورت تابعی از هر دو متغیر دما و محتوای SFA شرح داده شود. بررسی معیارهای برازش مدل از جمله ضریب تعیین و ضریب همبستگی بالا بین مقادیر آزمایشی و پیش بینی شده، خطای استاندارد و میانگین خطای مطلق کمتر، نشان داد که تمامی مدلهای ارائه شده از قدرت بالایی در پیش بینی مقادیر SFC و SMP مخلوطهای اینتراستریفیه شده برخوردار هستند. نتایج بدست آمده از ارزیابی صحت مدل SFCf(T,SFA)، نشان داد مدل دو متغیره قدرت بالایی در پیش بینی SFC مخلوطهای دوتایی و سه تایی اینتراستریفیه شده به یکی از روشهای شیمیایی و یا آنزیمی بر مبنای پالم اولئین یا سویای کاملاً هیدروژنه دارد. این امر نشان دهنده عدم تأثیر پذیری قدرت پیش بینی مدل SFCf(T,SFA) از نوع مواد شرکت کننده در واکنش و نوع واکنش میباشد. پیشنهاد چنین مدلهایی جهت پیش بینی مقادیر SFC، نیاز به دستگاههای پیشرفتهای نظیر pNMR را رفع کرده و در توسعه فرمولاسیون جدید محصولات می تواند بسیار سودمند واقع شود.
به منظور ایجاد کارایی بیشتر مدل SFCf(T)، ارتباط بین SMP مخلوطهای اینتراستریفیه و نقطه عطف توابع SFCf(T) بررسی شد. نقطه عطف توابع SFCf(T) از طریق مشتق گیری دوم محاسبه شد. مقدار نقطه عطف برابر با ضریب c (از ضرایب مدل گمپرتز) بود. همچنین نتایج مطالعات ریاضی نشان داد SMP مخلوطهای اینتراستریفیه اندکی بیشتر از مقدار نقطه عطف توابع SFCf(T) هر یک از مخلوطهای مربوطه است. برازش منحنی SMP به صورت تابعی از نقطه عطف توابع SFCf(T) با بهره گرفتن از رگرسیون خطی با R2 برابر با ۹۳/۰ انجام شد.
علاوه بر محاسبه SMP با بهره گرفتن از توابع SFCf(T)، پیش بینی این خصوصیت فیزیکی با بکارگیری مدل سیگموئیدی گمپرتز به صورت تابعی از SFA نیز انجام شد. نتایج ارزیابی صحت مدل SMPf(SFA) نشان داد که این مدل می تواند در پیش بینی مقادیر SMP چربیهای اینتراستریفیه شده بر پایه پالم اولئین نسبت به مخلوطهای حاوی سویای کاملاً هیدروژنه با دقت بالایی عمل کند. با توجه به اینکه اندازه گیری مقدار نقطه ذوب روغنها به روشهای آزمایشگاهی زمانبر است، پیش بینی این خصوصیت فیزیکی از طریق مدلهای ارائه شده می تواند در کاهش زمان، هزینه واکنش و همچنین مصرف مواد اولیه مؤثر واقع گردد و نیاز به دستگاههای پیشرفته را برطرف کند.
۵-۲٫ پیشنهادات
ارائه مدل جامعی که در آن پیش بینی محتوای چربی جامد محصولات اینتراستریفیه با توجه به تغییرات تری آسیل گلیسرولها امکان پذیر شود.
ارائه مدل توصیفی به منظور پیش بینی نقطه ذوب مخلوطهای اینتراستریفیه به صورت تابعی از تری آسیل گلیسرولها
مدل سازی سایر خواص چربیهای اینتراستریفیه نظیر قوام، ویسکوزیته و خصوصیات رئولوژیکی بر اساس نمودارهای سیگموئیدی SFC و یا ساختارهای تری آسیل گلیسرولی آنها
از آنجایی که خواص رئولوژیکی چربیها وابسته به شبکه کریستالی آنها میباشد، پیشنهاد میگردد خصوصیات شبکه کریستالی چربیهای اینتراستریفیه شده در دماهای مختلف مورد مطالعه قرار گرفته و حاصل مطالعات به صورت متغیرهای کمی در نمودارهایی ارائه شود. بر این اساس خصوصیات رئولوژیکی چربیها از روی نمودارهای ترسیم شده تحلیل و پیش بینی گردد.
علاوه بر مطالعات آماری پیشنهاد میگردد زمینه سازی برای مطالعات شبیه سازی واکنشها صورت گیرد تا موجبات افزایش سرعت انجام تحقیقات و کاهش هزینه واکنشها فراهم گردد.
فصل ششم
منابع
بهمدی، ه. زندی، ز. گلدانی، م و قوامی، م. (۱۳۸۶). تولید چربی بازساخته از مخلوط روغن آفتابگردان و فِلیک سویا. مجله علوم تغذیه و صنایع غذایی ایران سال دوم، شماره ۴، زمستان ، ص ۲۰-۱۱
زمردی، ش. شکرانی، ر. شاهدی، م و دخانی، ش. (۱۳۸۲). استفاده از مخلوط روغن سویا با روغن هیدروژنه کامل برای ساخت انواع شورتنینگ. مجله علوم کشاورزی ایران جلد ٣۴، شماره۳، ۵٨٧-۵٩۵
فرمانی، ج. (۱۳۹۳)، پیش بینی درصد چربی جامد و نقطه ذوب چربی های اینتراستریفیه شده شیمیایی بر اساس ترکیب اسیدهای چرب آنها، طرح پژوهشی به شماره ۰۸-۱۳۹۲-۰۲، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
کوچک یزدی، ز و عالمزاده ، الف . (۱۳۹۱). بررسی تغییر ویژگی های کیفی مخلوط های روغن آفتابگردان و روغن پالم حاصل از واکنش استرکردن داخلی توسط آنزیم لیپاز. نشریه پژوهش و نوآوری در علوم و صنایع غذایی، جلد ۱، ص ۱۱-۲۲
ابراهیمی، ل و فرمانی، ج. (۱۳۹۱). کاربرد اینتراستریفیکاسیون در تولید محصولات چربی بدون ترانس. بیست و یکمین کنگره ملی علوم و صنایع غذایی، شیراز، ۷-۹ آبان
بهبودیان، ج. (۱۳۸۹). آمار ناپارامتری، چاپ هشتم، انتشارات دانشگاه شیراز.
سرمد، ز. بازرگان، ع و حجازی، الف. (۱۳۷۶). روش های تحقیق در علوم رفتاری. موسسه نشر آگه، تهران
طالبی، ه .(۱۳۷۳). رگرسیون کلاسیک و مدرن با کاربرد آن، انتشارات دانشگاه شهرکرد
کرلینجر، ف. (۱۳۸۹). مبانی پژوهش در علوم رفتاری. ترجمه شریفی و نجفی زند. جلد دوم. موسسه انتشارات آوای نور، تهران.
هومن، ح. (۱۳۸۴). مدل یابی معادلات ساختاری با کاربرد نرم افزار لیزرل، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران.
ابدالی، س. (۱۳۹۲). بررسی اثر همزمان چربی و پایدار کنندهها بر خواص فیزیکوشیمیایی و رئولوژیکی ماست قالبی کم چرب، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم و صنایع غذایی، دانشکده مهندسی زراعی، گروه علوم و صنایع غذایی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ساری
فرمانی، ج. (۱۳۸۴). بهبود کیفیت شورتنینگ خوراکی جامد با بهره گرفتن از ترانس استریفیکاسیون آنزیمی، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم و صنایع غذایی، دانشکده مهندسی بیوسیستم کشاورزی گروه علوم و مهندسی صنایع غذایی دانشگاه تهران.
AOCS. (1996). Official methods and recommended practices of American oil chemists’ society, 4th edn, 3rd printing.” American Oil Chemists’ Society Press, Champaign.
Arumughan, C. Balachandran, C. Saritha, S & Reshma, M .(2008). Lipase catalyzed interesterification of palm stearin and rice bran oil blends for preparation of zero trans shortening with bioactive phytochemicals. Bioresource Technology 99: 5011–۵۰۱۹٫
Akoh, C. Pande, G & Shewfelt, L. (2012). Utilization of enzymatically interesterified cottonseed oil and palm stearin-based structured lipid in the production of trans-free margarine. Biocatalysis and Agricultural Biotechnology, 2: 76–۸۴٫
Akoh, C & Pande, G. (2013). Enzymatic synthesis of trans-free structured margarine fat analogs with high stearate soybean oil and palm stearin and their characterization. LWT - Food Science and Technology 50: 232-239
Asif, M. (2011). Process advantages and product benefits of interesterification in oils and fat International Journal of Nutrition, Pharmacology Diseases, 1:134-138.
Augusto, P. Soares, B. Chiu, M & Gonçalves, L. (2012). Modeling the effect of temperature on lipid solid fat content (SFC). Food Research International, 45: 132-135.
۱۳/۱۱
CO -Q63
۱۳/۰
۴۳/۴
TO -Q70
۴۱/۰
۵۹/۸
REO -Q57
۵۵/۰
۳۸/۱۰
CO -Q64
۴۵/۰
۰۹/۹
TO -Q71
۲۷/۰
۶۴/۶
REO -Q58
۵۲/۰
۰۵/۱۰
CO -Q65
۷۹/۰
۲۷/۱۳
همانطور که گفته شد نتایج استخراج شده در جدول نشان می دهد مقدار قدر مطلق آماره t برای کلیه روابط بالاتر از ۹۶/۱ بوده و میزان واریانس تبیین شده هر متغیر بوسیله متغیر مکنون مقدار قابل قبولی می باشد لذا مدل از برازندگی قابل قبولی برخوردار و روایی سازه متغیر فرهنگ سازمانی مورد تایید می باشد.
۴-۷- مدل اصلی
لازم است قبل از وارد شدن به مرحله آزمون فرضیات ابتدا از صحت مدل اندازهگیری اطمینان حاصل شود. در این پژوهش تحلیل عاملی تاییدی با بهره گرفتن از تحلیل مسیر، برای آزمون معناداری در مورد عاملها صورت گرفته است. این تحلیل توسط مدل معادلات ساختاری و با بهره گرفتن از نرمافزار آماری LISREL انجام شده است.
در بررسی هر کدام از مدلها، قبل از تایید روابط ساختاری میبایست از مناسب بودن و برازش مطلوب مدل اندازهگیری اطمینان حاصل نمود. که بدین منظور بایستی آماره و سایر معیارهای مناسب بودن برازش مدل مورد بررسی قرار گیرد. بدین صورت که مدلی مناسب است دارای حالتهای بهینه ذیل باشد. میزان به درجه آزادی باید کوچکتر از ۳ باشد و هر چه کمتر باشد بهتر است، زیرا این آزمون اختلاف بین داده و مدل را نشان میدهد. شاخص RMSEA، هر قدر به ۰/۰۵ نزدیک و از ۰۸/۰ کوچکتر باشد (به صفر نزدیکتر باشد)، برازش بیشتر مدل را نشان میدهد و در صورتی که معیارهای مدل برازش مناسبی را ارائه ندهد باید به اصلاحات در مدل با بهره گرفتن از خروجی مربوط به اصلاح مدل پرداخت و سپس با بهره گرفتن از مدل اصلاح شده به بررسی سوالات و فرضیهها در مدل پرداخت.
۴-۸- بررسی مدلهای اندازه گیری به همراه آماره t، ضریب استاندارد و مقدار خطا در عوامل مختلف
به تعداد متغیر های مشاهده شده معادله اندازه گیری ارائه می شود .هر معادله شامل ضریب مسیر بین متغیر مشاهده شده و متغیر مکنون، خطای اندازه گیری متغیر مشاهده شده، همراه آزمون معناداری آن بر پایه مشخصه t و نیز مقدار R2 یعنی ضریب تعیین یا نسبت واریانس تبیین شده به وسیله متغیر مکنون است.
۴-۸-۱- فرهنگ سازمانی (OC)
جدول ۴-۸: جدول بررسی ضرایب و مقدار t برای شاخص فرهنگ سازمانی
آیتم ها
نماد
ضریب استاندارد
آماره t
ضریب تعیین
شکل (۱-۲): مراحل انجام روش تحقیق تئوری برخاسته از داده ۱۱
شکل (۱-۳): مسیر انجام و تکمیل تجزیه و تحلیل داده ها ۱۲
شکل (۲-۱): داده،اطلاعات و دانش ۱۷
شکل (۲-۲): هرم دانش ۱۸
شکل (۲-۳): مدل زنجیره دانش ۲۶
شکل (۲-۴): مدل فضای اطلاعاتی ۳۳
شکل (۲-۵): طبقه بندی استراتژی مدیریت دانش بهات ۳۸
شکل (۳-۱): گردآوری و تحلیل داده ها به طریق زیگ زاگ برای اشباع ۶۵
شکل (۳-۲): رویه مقایسه مستمر در نظریهپردازی ۶۶
شکل (۳-۳): مدل پارادایمی کدگذاری محوری ۶۹
شکل (۵-۱): کدگذاری محوری براساس مدل پارادایم ۱۰۱
شکل (۵-۲): مدل نهایی بر اساس طبقات و اهمیت هر طبقه ۳۳
فصل اول: کلیات تحقیق
مقدمه:
در سالهای اخیر با توجه به رشد رقابت در صنایع مختلف، مدیریت دانش به عنوان موضوع مهم و حیاتی مطرح شده است. در سازمانهای سنتی تمرکز مدیران بر داراییهای مشهود (ساختمان، ماشین آلات و…) بوده و از ارزشمندترین سرمایه سازمان یعنی دانش سازمانی و حفظ آن ناآگاه بودهاند. دانش به عنوان عامل حیاتی برای حفظ رقابت پذیری و سودآوری در سازمان مطرح میباشد. در این فصل به بررسی اجمالی تعاریف اصلی پارامترهای مدیریت دانش، ادبیات موضوع و همچنین روش تحقیق میپردازیم.
۱-۱. بیان مسئله:
شرکتهای متعددی در جستجوی مدیریت مؤثر دانش خود، به منظور تبدیل دانش به مزیت رقابتی میباشند. برای حصول اطمینان از اجرای موفقیت آمیز مدیریت دانش، موضوع مهم چگونگی انتخاب یک استراتژی مدیریت دانش مطلوب در شرکت میباشد تا بتوان نیاز به انتخاب اثربخشترین نوع استراتژی مدیریت دانش را برآورده نمود. ضرورت شناخت عوامل مؤثر بر انتخاب نوع استراتژی مناسب مدیریت دانش بیش از پیش آشکار شده است. بهرهگیری درست از دانش میتوان هم افزایی مناسبی در سازمان ایجاد نماید که منجر به چابکی سازمان میگردد. قبل از پیادهسازی مدیریت دانش باید نسبت به عوامل مؤثر بر آن آگاهی کافی داشت. لذا شناخت و درک روشنی از این عوامل و میزان تأثیر آنها، مدیران دانش را در اجرای هر چه بهتر برنامههای مدیریت دانش یاری میکند. از این رو با توجه به اهمیت و نقش انتخاب استراتژی مناسب مدیریت دانش سازمانها، در این پژوهش میکوشیم تا عوامل مؤثر بر انتخاب استراتژی مناسب مدیریت دانش را مورد مطالعه قرار دهیم.
۱-۲. تشریح موضوع، ضرورت و اهمیت تحقیق:
دانش مخلوطی از تجربیات، ارزشها، اطلاعات موجود و نگرشهای کارشناسی نظام یافته است که چارچوبی برای ارزشیابی و بهرهگیری از تجربیات و اطلاعات جدید به دست میدهد (احمدی، ۱۳۸۳). پولانی[۱] (۱۹۶۶) دانش بشری را به دو دسته تقسیم بندی کرده است: دانش صریح و دانش ضمنی. دانش صریح بیان کننده دانشی است که در قالب زبان نظام مند و رسمی، قابل انتقال است. از طرف دیگر دانش ضمنی در معرفت جامع ذهن و جسم بشر جای دارد و به عبارت دیگر نتیجه تجربه خود فرد است. در حالی که دانش صریح میتواند در ذخایر کتابخانهها، آرشیوها و پایگاههای اطلاعاتی ذخیره شده و به سادگی شکل دهی میشود.. مدیریت دانش[۲]، بهینه سازی دانش سازمان، برای رسیدن به کارایی بیشتر، از طریق استفاده از روشها و تکنولوژی های مختلف است (کامارا، آنامبا و کاریلو[۳]، ۲۰۰۲). همچنین مدیریت دانش یک روش نظاممند برای کسب، سازماندهی و ارتباطات دانش در فرآیندهای سازمانی است (بنبیا، پاسیانت و بلبالی[۴]،۲۰۰۱). به طورکلی مدیریت دانش رویکرد جامعی جهت ترسیم چشم انداز گسترده و همه جانبه برای سازمان است و تمرکز اصلی آن بر ایجاد و به کارگیری دانش و در نهایت، دستیابی به اثربخشی سازمانی است. البته، چالش عمده مدیریت دانش، تبدیل هرچه بیشتر و بهتر دانش ضمنی به دانش صریح است (انواری رستمی و شهائی، ۱۳۸۸). بسیاری از شرکتها برای واکنش به محیط کسب وکار بسیار رقابتی امروز، به اهمیت مدیریت دانش و استراتژی آن در منابع و قابلیتهای منحصر به فرد خود تأکید دارند (کامارا، آنامبا و کاریلو، ۲۰۰۲). استراتژی سازی مدیریت دانش بخشی از برنامه ریزی استراتژیک مدیریت دانش است که اختصاص به تدوین و انتخاب استراتژی مؤثر مدیریت دانش برای سازمان و تدوین آن دارد (لی و کیم [۵]، ۲۰۰۱). استراتژیهای عمده شناخته شده برای مدیریت دانش عبارتاند از استراتژی سیستم گرا و استراتژی انسانگرا (هانسن و همکاران[۶]، ۱۹۹۹). استراتژی سیستم گرا نوعی از استراتژی مدیریت دانش است که تمایل به اخذ و اکتساب دانش از خبرگان و دانشکاران سازمان و کددهی این دانش و بسته بندی آن برای استفادههای بعدی دارد، در حالیکه در استراتژی انسان گرا تأکید بیشتر بر خلق دانش از طریق تعامل میان دانشکاران و تکیه بر فرایند اجتماعی سازی دانش است. ضمن اینکه در سالهای اخیر رویکردهای بالانس و پویا نیز به این دسته بندی اضافه شده است (چوی و هسوک[۷]، ۲۰۰۳). رویکرد بالانس نوعی استراتژی میانه بین دو سر طیف انسان گرایی و سیستم گرایی است و رویکرد پویا معتقد است، وضعیت دانش سازمانی در هر مقطع از زمان تعیین کننده میزان نزدیکی به هر کدام از این دو نوع استراتژی است. هر کدام از این استراتژیها به تکنیکها، راهکارها و پروژههای متفاوتی از مدیریت دانش سازمانی منجر میشوند. انتخاب استراتژی مدیریت دانش معمولاً شامل قضاوتهای ذهنی و کیفی است. به طور خاص انتخاب استراتژی مدیریت دانش یک موضوع استراتژیکی است که محدود به نیازهای منابع پشتیبانی واقع بینانه نیازمندیهای زمان و مطابق با نتایج مورد انتظار یا اهداف کسب و کار است (بیرلی و چاکرابرتی[۸]، ۱۹۹۶). انتخاب استراتژی مدیریت دانش نیاز به اداره کردن چندین فاکتور پیچیده به شیوه ای منطقی و معقول دارد. مدل حلزونی نوناکا و تاکوچی (شکل ۱) یکی از کاملترین مدلهای ارائه شده در فرایند خلق، انتشار دانش و تأثیر آن در استراتژی سازی مدیریت دانش میباشد. خلق دانش یک فرایند مستمر است، جایی که افراد و گروهها در یک شرکت یا بین شرکتها به قابلیت سازمان در خلق دانش، تسهیم و اشتراک دانش ضمنی و آشکار میپردازند (ایدمارک[۹]، ۲۰۰۲).
مدل نوناکا و تاکوچی شامل چهار وجه: اجتماعی سازی، آشکار سازی، تبدیل کردن و درونی سازی، مطابق شکل ۱-۱ میباشد. مشخص شده است که استراتژیهای انسان گرا بیشتر بر فرایندهای اجتماعی سازی مؤثر هستند، در حالی که استراتژیهای سیستم گرا بر فرایند تبدیل کردن تأثیر بیشتری دارند (لی و کیم، ۲۰۰۱).
آشکار سازی
دانش آشکار فرد تبدیل کردن |
دانش پنهان فرد اجتماعی کردن |
دانش آشکار جمع | دانش پنهان جمع |
درونی کردن
شکل ۱-۱: مدل حلزونی دانش نوناکو و تاکوچی [۱۰]،۱۹۹۵
ضرورت انجام تحقیق: مدیریت دانش تکنولوژی است که با تمرکز و تأکید بر دانش در موقعیتهای مشکل، در یک سیستم به حل مشکل میپردازد (اسپکتور و ادموندز[۱۱]، ۲۰۰۲). مدیریت دانش رویکردی ساختاریافته و برنامه ریزی شده برای مدیریت ایجاد، تسهیم، بهرهبرداری و نفوذ دانش به عنوان دارایی سازمانی است که توانایی، سرعت و اثربخشی شرکت را در تحویل محصولات و خدمات برای رضایت مشتریان همراستا با استراتژی کسب و کار تقویت میکند (پلسیز و بون[۱۲]، ۲۰۰۴). از مزایای مدیریت دانش میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
جلوگیری از افت دانش و بهبود تصمیم گیری: سازمانها را قادر میسازد تا تخصص فنی حیاتی خود را حفظ کرده، افت دانش حیاتی که از بازنشستگی، کوچک سازی، اخراج کارکنان و تغییرات ساخت حافظه انسانی ناشی میشود، جلوگیری کند.
انعطاف پذیری و انطباق پذیری: به کارکنان اجازه میدهد درک بهتری از کار خود به عمل آورده، راه حل های نوآور مطرح کنند، با سرپرستی مستقیم کمتر کار کنند و کمتر نیاز به مداخلات داشته باشند. در نتیجه، کارکنان میتوانند در موقعیتهای چند وظیفهای فعال باشند و سازمان میتواند روحیه کارکنان را بالا ببرد) رادینگ، (۱۳۸۳.
مزیت رقابتی و مدیریت مشتری: سازمانها را قادر میسازد تا کاملاً مشتریان، دیدگاهها و بازار و رقابت را درک کرده، بتوانند شکافها و فرصتهای رقابتی را شناسایی کنند. دانش مشتری باعث سرعت پاسخ به سؤالات، توصیهها و شکایتهای مشتری میشود.
به کارگیری سرمایه گذاریها در بخش سرمایه انسانی: از طریق توانایی بخشیدن به سهیم شدن در درسهای یاد گرفته شده، فرایندهای اسناد و بررسی و حل استثنائات و در اختیار گرفتن و انتقال دانش ضمنی، سازمانها میتوانند به بهترین وجه در استخدام و کارآموزی کارکنان سرمایه گذاری کنند.) ابزری و کرمانی القریشی، (۱۳۸۴
برای حصول اطمینان از اجرای موفقیت آمیز مدیریت دانش، موضوع مهم چگونگی انتخاب یک استراتژی مدیریت دانش مطلوب در شرکت میباشد تا بتوان نیاز به انتخاب اثربخشترین نوع استراتژی مدیریت دانش را برآورده نمود. ضرورت شناخت عوامل مؤثر بر انتخاب نوع استراتژی مناسب مدیریت دانش بیش از پیش آشکار شده است. بهرهگیری درست از دانش میتوان هم افزایی مناسبی در سازمان ایجاد نماید که منجر به چابکی سازمان میگردد. قبل از پیادهسازی مدیریت دانش باید نسبت به عوامل مؤثر بر آن آگاهی کافی داشت. لذا شناخت و درک روشنی از این عوامل و میزان تأثیر آنها، مدیران دانش را در اجرای هر چه بهتر برنامههای مدیریت دانش یاری میکند. از این رو با توجه به اهمیت و نقش انتخاب استراتژی مناسب مدیریت دانش سازمانها، در این پژوهش میکوشیم تا عوامل مؤثر بر انتخاب استراتژی مناسب مدیریت دانش را مورد مطالعه قرار دهیم.
۱-۳. سابقه تحقیقات و مطالعات انجام گرفته:
در پاسخ به سؤال اساسی این تحقیق، تحقیقات زیادی به انجام نرسیده است. بخش عمدهای از تحقیقات انجام شده تلاش نموده است تا پیاده سازی مدیریت دانش را به موضوع طراحی یک سیستم اطلاعاتی مدیریت دانش و تزریق دانش در آن و یا یک سیستم ثبت و نگهداری حافظه سازمانی محدود نماید. این رویکرد معمولاً با قدمهایی نظیر نحوه شناسایی و بدست آوردن دانش و کدگذاری آن و سپس ذخیره سازی در سیستم اطلاعاتی و در نهایت بهرهبرداری و به اشتراکگذاری دانش همراه است (شانکا، سینگ وگاپتا و همکاران[۱۳]، ۲۰۰۳) و (ونگ و آسپینوال[۱۴]،۲۰۰۴). بخش دیگری از تحقیقات انجام شده، با رویکرد متدولوژی -محور تلاش نموده است تا مراحل این دسته از تحقیقات پیاده سازی مدیریت دانش را به تصویر درآورد (بارس[۱۵]،۲۰۰۵) و (شانکار و گوپتا[۱۶]،۲۰۰۵). معمولاً مراحل پیادهسازی را به چهار قدم تفکیک میکنند: ۱- مرحله طراحی سیستم مدیریت دانش، ۲- مرحله استقرار، ۳- مرحله بهرهبرداری و ۴- مرحله بازنگری.
مزیت رویکرد حاضر نسبت به دو دسته ی ذکر شده در این است که این پژوهش از سطحی بالاتر به پیادهسازی مدیریت دانش مینگرد و با ارائه الگویی از عوامل مؤثر بر انتخاب مدیریت دانش، سازمانها را قادر میسازد تا قبل از پیادهسازی مدیریت دانش از نوع استراتژی مدیریت دانش مناسب خود مطلع گردند.
بررسی عوامل حیاتی موفقیت در پیادهسازی مدیریت دانش (حیدری و همکاران، ۱۳۹۲): این تحقیق میزان تأثیرگذاری عوامل حیاتی را در پیادهسازی مدیریت دانش سازمان جهاد کشاورزی بر طبق مدل مفهومی هونگ و همکارانش که مبتنی بر ده عامل اساسی یعنی فرهنگ سازمانی، تعهد مدیران ارشد، مشارکت، آموزش، کار تیمی، توانمند سازی، سیستمهای اطلاعاتی، سنجش عملکرد، الگو سازی و ساختار دانش میباشد بررسی شده است. علت بکارگیری تنها یک مدل (هونگ و همکاران) در این پژوهش به روشنی بیان نشده است. در قسمت پایانی با بهره گرفتن از آزمون رتبه بندی شاخصها (فرید من)، شاخصهایی که بیشترین تأثیر را در مدیریت دانش پذیرفتهاند و از نظر امتیازبندی بیشترین وزن و سهم را در تأثیرپذیری داشتهاند، مشخص گردید.
انتخاب یک استراتژی مدیریت دانش با بهره گرفتن از ترکیب رویکرد ANP و TOPSIS: مطالعه موردی در شرکت لاستیک پارس (فتحی و همکاران،۲۰۱۱): این تحقیق بر اساس یک چارچوب ۵ مرحلهای برای تصمیمگیری استراتژی مدیریت دانش، اقدام نموده است. معیار ارزیابی استراتژی مدیریت دانش را محدود به حمایت مدیر ارشد، ارتباطات، خلاقیت، فرهنگ و مردم، اشتراک دانش، انگیزه دانسته است. گزینههای استراتژی مدیریت دانش شامل دو نوع از استراتژیهای مدیریت دانش میباشد: استراتژی، استراتژی شخصی و استراتژی ترکیبی. برای بدست آوردن نتایج نهایی اولین گام تعریف هدف تصمیمگیری است که در اینجا تنها انتخاب یک استراتژی مدیریت دانش مناسب در نظر گرفته شده است. دومین گام شناسایی معیارها و روابط میان آنهاست. گام سوم نشان دادن روابط وابستگی میان معیارها و بدست آوردن وزن معیارهاست (از طریق رویکرد ANP). سپس بر اساس وزنهای بدست آمده از معیارها، مرحله چهارم که ساختن یک ماتریس تصمیمگیری میباشد، شکل گرفته است و گام آخر بهکارگیری روش TOPSIS برای رسیدن به نتایج رتبهبندی نهایی میباشد.
بخش بندی عوامل مهم برای موفقیت در پیادهسازی مدیریت دانش با بهره گرفتن از روش DEMATEL فازی (وو،۲۰۱۲): در این مقاله عوامل مهم برای پیادهسازی موفقیت مدیریت دانش با بهره گرفتن از روش DEMATEL فازی و با گسترش برنامههای کاربردی عملی از نظریه مجموعه فازی و EDEMATEL در زمینه مدیریت دانش استخراج شده است. اما این معیارهای استخراج شده جهت پیادهسازی مدیریت دانش (حمایت مدیریت ارشد، ارتباطات، فرهنگ و مردم، انگیزه، زمان و هزینه)، صرفاً برای یک سازمان (مطالعه موردی) کاربرد دارد.
استفاده از فرایند تحلیل شبکه در انتخاب استراتژیهای مدیریت دانش (پرسین،۲۰۱۰): این تحقیق بر توسعه یک مدل ANP جامع برای انتخاب و ارزیابی یک استراتژی مدیریت دانش برای شرکتهای تولیدی ترکیه قرار گرفته است. در این مدل برای وزن کاندیدهای مدیریت دانش ٬فرایند استراتژی٬ فناوری٬ فرهنگی و مالی در نظر گرفته شده است.
از نقاط ضعف این مدل میتوان به موارد ذیل اشاره نمود: در این مدل تمام خوشهها ٬عناصر و تعاملات بین آنها را در نظر گرفته نشده است و با توجه به محیط تصمیم گیری معیارهای دیگری میتواند اضافه شود. به عنوان مثال چندین معیار مانند یادگیری سازمان ٬قابلیتهای نوآورانه و اهداف استراتژیکی سازمان به صراحت در این مدل گنجانده نشده است. همچنین این مدل بسیار وابسته به وزنهای تولید شده توسط تصمیمگیرندگان میباشد و اثربخشی آن بستگی به صحت و مقدار ارائه شده توسط تصمیمگیرندگان دارد.
عوامل مهم در اتخاذ یک سیستم مدیریت دانش برای صنعت داروسازی (هونگ و همکاران،۲۰۰۵): این پژوهش بر اساس مطالعات میدانی و بررسی ادبیات پیشین، ۳۲ متغیر در انتخاب سیستم مدیریت دانش مؤثر دانسته است. پس از تجزیه و تحلیل آماری پرسشنامههای ارسالی به اعضای انجمن دارویی تایوان، هفت عامل به عنوان مؤثرترین عوامل انتخاب شد (ساختار دانش؛ فرهنگ سازمانی؛ فنآوری اطلاعات؛ مشارکت کارکنان و آموزش، رهبری و تعهد مدیریت ارشد). از محدودیتهای پژوهش میتوان به صنعت خاصی که انتخاب نموده است اشاره نمود که جز صنعت داروسازی در سایر صنایع کاربرد ندارد.
عوامل حیاتی موفقیت مدیریت دانش در سازمانهای عمومی (قربانی زاده و همکاران،۱۳۹۰): نتایج تحقیق نشان میدهد که پنج عامل مهم به عنوان عوامل کلیدی موفقیت مدیریت دانش عبارتاند از: فرهنگ سازمانی، نقشها و رفتارهای مدیران، ساختار سازمانی، منابع انسانی و فناوری در سازمان مورد مطالعه مؤثر بوده است. جامعه آماری این تحقیق، کلیه کارکنان دانشی یکی از سازمانهای بخش عمومی کشور به تعداد ۹۶ نفر میباشند که به صورت سرشماری مورد مطالعه قرار گرفتهاند. از محدودیتهای تحقیق میتوان به این نکته اشاره کرد که در این تحقیق فقط به مطالعه عوامل درون سازمانی مؤثر بر مدیریت دانش پرداخته شده است و عوامل برون سازمانی مؤثر بر موفقیت مدیریت دانش مورد مطالعه قرار نگرفته است. در جدول ۱-۱ به بررسی خلاصه مطالب ذکر شده میپردازیم.
جدول ۱-۱: پیشینه تحقیق
عنوان تحقیق |
بنابراین جامعه آماری تحقیق حاضر، شامل سهامداران وسرمایه گذاران بورس اوراق بهادار تهران است.
۳-۵- نمونه آماری
نمونه عبارت است از مجموعه ای از نشانه ها که از یک قسمت، یک گروه، یا جامعه ای بزرگتر انتخاب می شود، بطوریکه “این مجموعه معرف کیفیات و ویژگی های آن قسمت، گروه، یا جامعه بزرگتر باشد". معمولا حجم نمونه را با n نشان می دهند. به عبارت دیگر می توان گفت که نمونه عبارت است از “تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابهت داشته و معرف جامعه بوده از تجانس و همگنی با افراد جامعه برخوردار باشند"(شاه محمدی،۱۳۸۸،ص ۹۰). در ابتدا تعداد ۳۰ پرسشنامه به صورت تصادفی در میان سهامداران و سرمایه گذاران، توزیع و جمع آوری شد و پس از محاسبه انحراف معیار نمونه اولیه ( )، نسبت به تعیین حجم نمونه اقدام گردید. مقدار انحراف معیار برای نمونه ۳۰ تایی، ۹۴۵/۰ محاسبه شد. همچنین مقدار پارامتر d ، ۱/۰ فرض شده است و با توجه به نامحدود بودن جامعه مورد مطالعه از فرمول کوکران برای جوامع نامحدود بدون جایگزاری در سطح اطمینان ۹۵% استفاده شده است، حجم نمونه محاسبه شده به صورت فرمول زیر می باشد.
۳-۶-روش نمونه گیری
برای نمونهگیری میتوان از روشهای متنوعی استفاده نمود که مهمترین این روشها به شرح زیر میباشد.
نمونهگیری تصادفی ساده [۷]
روش نمونهگیری سیستماتیک[۸]
نمونهگیری طبقه ای[۹]
نمونهگیری خوشه ای[۱۰]
نمونهگیری چند مرحله ای[۱۱]
روش نمونه گیری مورد استفاده در این تحقیق، نمونه گیری ساده است.
۳-۷- ابزار تحقیق
پرسشنامه[۱۲] یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سوال ها(گویه ها[۱۳]) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آن ها پاسخ لازم را ارائه می دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد. از طریق سؤال های پرسشنامه می توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می دهد آگاهی یافت.
در این تحقیق از پرسشنامه با سوالات بسته استفاده شده است. در سوالات پرسشنامه مقیاس ۵نقطه ای استفاده شده است.
جدول۱-۳: طیف لیکرت
کاملا موافقم | موافقم | بی نظرم | مخالفم | کاملا مخالفم |
۵ | ۴ | ۳ | ۲ | ۱ |
۳-۸- روائی و پایائی تحقیق
۳-۷-۱- روائی پرسشنامه
مفهوم روایی یا اعتبار به این سوال پاسخ میدهد که ابزار اندازه گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را میسنجد. بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه گیری نمیتوان به دقت داده های حاصل از آن اطمینان داشت. ابزار اندازه گیری ممکن است برایاندازه- گیری یک خصیصه ویژه بر روی یک جامعه آماری دارای اعتبار باشد، در حالیکه برای سنجش همان خصیصه بر روی یک جامعه آماری دیگر، از هیچگونه اعتباری برخوردار نباشد(سرمد و دیگران،۱۳۸۵،ص۱۷۰).
به عبارت دیگر منظور از روایی این است که مقیاس و محتوای ابزار یا سوالات مندرج در ابزار گردآوری اطلاعات دقیقا متغیر ها و موضوع مورد مطالعه را بسنجد؛ یعنی این که داده های گردآوری شده عین واقعیت را نشان دهد (حافظ نیا،۱۳۸۹، ص ۱۸۲).روایی پرسشنامه توسط اساتید وخبرگان تایید می گردد.
۳-۷-۲- پایائی پرسشنامه
مقصود از قابلیت اعتماد یک وسیله اندازه گیری آن است که اگر خصیصه مورد سنجش را با همان وسیله(همان ابزار اندازه گیری)، تحت شرایط مشابه، به طور مکرر اندازه گیری کنیم، نتایج بدست آمده تا چه حد مشابه، دقیق، و قابل اعتماد میباشند.
به عبارت دیگر میتوان گفت که مقصود از قابلیت اعتماد این است که ابزار اندازه گیری تا چه حد در شرایط یکسان نتایج مشابهای را بدست میدهد. دامنه ضریب قابلیت اعتماد از صفر(عدم ارتباط نتایج بدست آمده در اندازهگیریهای مکرر بر روی جامعه)، تا یک (ارتباط کامل نتایج بدستآمده دراندازهگیریهای مکرر بر روی جامعه)،قابل تغییر است(سرمدو دیگران۱۳۸۵،ص۱۶۷).
در این تحقیق برای اندازه گیری پایائی از روش آلفای کرونباخ استفاده میشود، لذا فقط به توضیح آن اکتفا شده و از توضیح روش های دیگر خودداری میشود:
برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، ابتدا باید انحراف معیار نمرات هر زیرمجموعه از سوالات پرسشنامه و انحراف معیار کل سوالات(زیر مجموعه ها) را محاسبه کرده، سپس با بهره گرفتن از فرمول ذیل ضریب آلفای هر زیر مجموعه از سوالات را بدست آورد:
= ضریب آلفای کرونباخ
= انحراف معیار زیر مجموعه j ام
=انحراف معیار کل
با بهره گرفتن از تجزیه و تحلیل داده های تحقیق از طریق نرمافزار آمار SPSS.16، ضریب آلفای کرونباخ کل سوالات پرسشنامه تعیین شده است. بنابراین می توان گفت سوالات پرسشنامه تحقیق از پایایی مناسب و مطلوبی برخوردار میباشند. ضرایب آلفای کرونباخ برای هر یک از متغیرهای پژوهش نیزدرجدول (۳-۲) آمده است:
جدول (۳-۲): ضرایب آلفای کرونباخ
متغیر | تعداد سوالات |