این دارو در درمان بروسلوز، سوزاک، نوعی از آنفولانزا، ذات‌الریه، عفونت‌های دهان، دندان و آکنه در انسان، عفونت‌های مجاری تنفسی و گوارشی طیور و نشخوارکنندگان استفاده می‌شود. همچنین این دارو جایگزین پنی‌سیلین در بیماران حساس به پنی‌سیلین می‌باشد. در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰، ۴.۵ تن از این دارو برای مصارف انسانی و دامی گزارش‌ شده­است. همچنین مطابق با آمار وزارت بازرگانی در ایران از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ مقدار ۷۰۰ تن از این دارو از کشورهای چین، بلژیک و آلمان وارد ایران شده­است.

برخلاف عملکرد مؤثر این دارو، موجب مقاومت ژنتیکی شده و با یون‌های کلسیم و منیزیم موجود در محیط کمپلکس تشکیل داده و در استخوان‌های درحال­رشد رسوب می‌کند. این دارو در خاک و منابع آب‌های زیرزمینی شناسایی‌شده و مقدار حضور این ماده در فاضلاب کارخانه‌های داروسازی ۲۰-۸۰۰ میلی‌گرم برلیتر و در آب‌های سطحی ۰.۳۸-۲۰ میلی‌گرم بر لیتر گزارش ‌شده­است.]۸[
شکل ۲-۱- ساختار مولکولی خانواده تتراسایکلین ها]۸[
۲-۵ آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط‌زیست
طی سال‌های ۱۹۹۹و ۲۰۰۰ سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده‌ی آمریکا، اولین برنامه‌ی ملی را درزمینه­ی شناسایی آلاینده‌های آب‌های سطحی در ۱۳۹ جریان آب سطحی از ۳۰ ایالت آمریکا اجرا نمود. به‌طورکلی ۹۵ آلاینده‌ی مختلف ازجمله آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای با نسخه و بدون نسخه، هورمون‌ها و آستروئیدها . محققان هشدار دادند که مناطق انتخاب‌شده، محل‌هایی بوده‌اند که اخیراً میزان دفع پساب‌های شهری و کشاورزی به آن‌ها افزایش‌ یافته­است.
برنامه‌های مشابهی جهت شناسایی آلاینده‌های موجود در سایر جریان‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی دردست اقدام است.]۹[
در سال ۱۹۹۶ حدود ده هزار تن آنتی‌بیوتیک در اتحادیه اروپا مصرف ‌شده که تقریباً ۵۰ درصد از آن در دامپزشکی به عنوان محرک رشد بوده‌است. طبق اطلاعات فدراسیون سلامت حیوانات در اروپا ^[۲](IFAH) در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۳۲۸۸ تن آنتی‌بیوتیک در اروپا و سوئیس به‌کار رفته که ۶۵ درصد آن برای درمان انسان، ۲۹ درصد آن در دامپزشکی و ۶ درصد آن به عنوان محرک رشد استفاده شدند.
اگر داروها در تصفیه بیولوژیکی فاضلاب یا در خاک و سایر تقسیمات محیطی حذف نشوند، به آب‌های سطحی، زیرزمینی و آشامیدنی راه می‌یابند. آنتی‌بیوتیک‌هایی که متابولیزه نمی‌شوند، اغلب به محیط‌های آبی راه می‌یابند. آنتی‌بیوتیک‌های محرک رشد در دام‌پروری، توسط حیوانات دفع شده و به درون خاک و آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کنند.]۱۰[
غالب آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط‌های آبی به طور جزئی تجزیه می‌شوند. به طور مثال کینولون ها به مقدار قابل‌توجهی به لجن فاضلاب، خاک و رسوبات جذب سطحی شده و تجزیه نمی‌شوند. ویرجینیامایسین یک آنتی‌بیوتیک افزودنی به ماده غذایی بوده که به‌صورت خوراکی برای رشد در دام‌پروری استفاده می‌شود. این آنتی‌بیوتیک در خاک‌های مختلف با یک نیمه­عمر طولانی مورد توجه زیستی قرار می‌گیرد. این یافته‌ها نشان داده‌اند که تجزیه زیستی آنتی‌بیوتیک‌ها در فاضلاب ناشی از گیاهان دارویی و سایر قسمت‌های محیط، یک روند کامل برای حذف آنتی‌بیوتیک نیست.]۱۱[
غلظت‌های پایین‌تر از حد درمانی نقش مهمی در انتخاب باکتری‌های مقاوم و انتقال ژنتیکی در باکتری‌های معین ایفا می‌کند. در معرض قراردادن باکتری‌ها به غلظت‌های پایین‌تر از حد درمانی مواد ضد میکروبی، علت افزایش بروز سویه‌های مقاوم است. مقاومت می‌تواند به سایر باکتری‌های موجود در محیط‌های دیگر از قبیل آب‌های زیرزمینی یا نوشیدنی منتقل شود.]۱۱[
به‌طورخلاصه مشکلات ایجادشده توسط آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط‌زیست شامل موارد زیر می‌شود:
مقاومت ژنتیکی
ترکیب با سایر مواد در محیط و تولید مواد سمی
اختلال در تصفیه‌خانه‌های بیولوژیکی
حذف موجودات ذره‌بینی مفید و غیرمفید در خاک
نفوذ در بدن جانداران و گیاهان از طریق خاک و آب و تولید مواد سمی
مهم‌ترین مشکل آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط‌زیست، ایجاد مقاومت ژنتیکی بوده که گاهی جهش باکتری‌ها خود­به خودی رخ می‌دهد. معمولاً این جهش منجر به تغییر در اتصال یا محل قرارگرفتن (گیرنده) می‌شود، به‌طوری‌که ترجمه و توصیف بی‌اثر آنتی‌بیوتیک را به دنبال دارد. معمولاً تغییراتی که توسط اثر جهش‌ها به وجود می‌آید روی کروموزوم DNA رخ می‌دهد. بااین‌حال باکتری‌ها می‌توانند به‌سرعت با کسب ژن مقاومت از باکتری‌های دیگر، بسیار مقاومت نشان دهند. این عمل، مقاومت قابل‌انتقال در برابر آنتی‌بیوتیک نامیده شده که عمدتاً به عنوان یک نتیجه از تقسیم باکتری‌هاست. برای پیشگیری از ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی در انسان می‌بایست به سه اصل توجه کرد:
استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها برای پیشگیری از بیماری‌های عفونی می‌بایست به حداقل برسد.
از آنتی‌بیوتیک‌هایی که مصرف آن‌ها در بین انسان‌ها زیاد است، نمی‌بایست در دام و طیور استفاده کرد.
آنتی‌بیوتیک‌ها را نمی‌بایست به عنوان محرک رشد در تغذیه دام و طیور استفاده کرد و برای بهبود رشد بهتر است از پروبیوتیک ها استفاده شود.]۱۲[
۲-۶ منابع و نحوه انتشار آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط‌زیست
ازجمله مواردی که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد فاضلاب‌های شهری و پساب صنایع داروسازی و کودهای حیوانی و ضایعات دام‌پروری است که به‌اختصار به هریک از این موارد اشاره ‌شده­است.
فاضلاب‌های شهری:
وجود این دسته از مواد در فاضلاب منازل و بیمارستان‌ها اغلب از دفع بدون تغییر برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها از بدن بیماران، دور ریخت داروهای تاریخ‌مصرف گذشته و… منشأ می‌گیرد.
فاضلاب‌های صنعتی:
پساب صنایع داروسازی و کارخانه‌های تولیدکننده ‌این مواد حاوی غلظت بالای آنتی‌بیوتیک می‌باشند که اغلب بدون حذف توسط سیستم تصفیه واحد تولیدی به‌طور مستقیم وارد محیط‌های آبی می‌شوند. در حقیقت آنتی‌بیوتیک‌ها به دلیل داشتن خاصیت ضد میکروبی مانع فعالیت باکتری‌ها در سیستم تصفیه بیولوژیکی شده و با مختل کردن این سیستم بدون حذف­شدن از آن عبور می‌کنند.
کودهای حیوانی و ضایعات دام‌پروری:
آنتی‌بیوتیک‌های دامداری از طریق واحدهای تولیدی، خروجی فرایند، ترکیبات دفع­شده از مواد استفاده‌نشده یا منهدم­شده، جریانات روسطحی، پساب‌های ناشی از فعالیت کشاورزی و دامداری وارد محیط‌زیست می‌شوند. بسته به منبع اولیه پساب و زمینه کاربردی استفاده از کود حیوانی و نوع آنتی‌بیوتیک استفاده‌شده اهمیت هرکدام از مسیرهای انتقال مشخص می‌شود. میزان آنتی‌بیوتیک دفع­شده بسته به نوع آنتی‌بیوتیک، میزان استعمال­شده از آن، نوع و سن حیوان متفاوت است. برای مثال کلرتتراسایکلین استفاده‌شده برای هر گاو ۷۰ میلی‌گرم در روز به عنوان بهبوددهنده رشد بوده ­است که در هر گرم از مدفوع تازه آن، این میزان ۱۴ میکروگرم بوده ­است.]۱۳و۱۴[
۲-۷ نگرانی از انتشار آنتی‌بیوتیک در محیط‌زیست
آنتی‌بیوتیک‌های آزادشده به محیط‌های آبی باعث نگرانی‌هایی ازجمله موارد زیر می‌گردند:
آلاینده آب‌های خام اولیه تصفیه‌شده و برگشتی می‌باشند که به عنوان آب شرب، آبیاری و احیا به کارمی‌شوند.
روی باکتری‌های مهم اکوسیستم تأثیر منفی بر جای می‌گذارند(از طریق مرگ یا مانع‌شدن آن‌ها).
بین ۳۰ تا ۹۰ درصد میزان ورودی بیشتر آنتی‌بیوتیک‌ها به بدن انسان و حیوان در ادرار به عنوان ماده فعال دفع می‌شود. آنتی‌بیوتیک‌ها اغلب در آب محلول بوده و از طریق سیستم‌های فاضلاب پس از مصرف، فضولات انسانی و حیوانی، از طریق آب خروجی مزارع و کشتزارها، گورستان‌های زباله بخصوص زباله‌های بیمارستانی وارد محیط‌های آبی می‌شوند.
حجم آنتی‌بیوتیک‌های استفاده‌شده برای مصارف دامپزشکی از موارد انسانی بیشتر است زیرا برای مواد متعددی ازجمله بهبوددهنده رشد دام استفاده می‌شوند. یافته‌های اخیر در آمریکا و آلمان نشان می‌دهد که بیش از ۱۵ نوع آنتی‌بیوتیک در جریان‌های دریافتی از پساب‌های شهری و صنعتی یا خروج از فعالیت‌های کشاورزی و دامداری وجود دارد] ۱۳و۱۵ .[
استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها از آغاز کار آن‌ها به عنوان یک داروی مؤثر باعث بحث بیشتری بر روی اثر زیان‌آوری آن‌ها به دلیل استفاده بیش‌ازحد و یا استعمال آن‌ها گردید. ایجاد مقاومت در باکتری‌های سمی محیط‌زیست به دلیل استفاده وسیع آنتی‌بیوتیک‌های تجویزشده در پزشکی و دامپزشکی باعث ایجاد خطر در انسان و دام مبتلا به این بیماری‌ها می‌شود. همچنین فرآیندهای موجود در اکوسیستم‌های آبی که به‌طور وسیعی با فعالیت‌های بیولوژیکی سروکار دارند نظیر دنیتریفیکاسیون^[۳]، تثبیت نیتروژن و سایر فرآیندها مثل شکستن مواد آلی و غیره؛ همه آن‌ها به‌گونه‌ای می‌توانند توسط آنتی‌بیوتیک‌ها باز داشته­شوند. اثرات مشابه در تجهیزات تصفیه فاضلاب که باکتری‌ها در آن‌ها به منظور انجام فرایند تصفیه وفق داده‌شده و استفاده می‌شوند نیز رخ می‌دهد.]۱۶و۱۷[
با توجه به مشکلات ناشی از دفع پساب واحدهای تولید آنتی‌بیوتیک به محیط‌زیست که حاوی غلظت بالایی از آنتی‌بیوتیک و سایر مواد مضر می‌باشند، تولید آنتی‌بیوتیک‌ها ( با توجه به مشکلات زیست‌محیطی آن) در کشورهای پیشرفته به‌ندرت صورت می‌پذیرد و واحدهای تولیدی به کشورهای درحال‌توسعه منتقل‌شده‌اند. تولید این دسته از داروها نیازمند هزینه بالا و فن­آوری خاص خود است. در کشور ما نیز با توجه به گسترش این واحدها لازم است تا برای عواقب اجتناب‌پذیر زیست‌محیطی این‌گونه واحدها راه‌حلی با انجام تحقیقات لازم اندیشیده شود. از طرف دیگر با یک رویکرد سودمحور می‌توان واحدهای تولید آنتی‌بیوتیک را به بازیابی محصول خود تشویق نموده و خطر بزرگ رهاسازی آنتی‌بیوتیک‌ها را در محیط‌زیست کاهش داده و در پی آن عملکرد سیستم تصفیه فاضلاب این واحدها نیز بهبود خواهد یافت.
فصل سوم
روش­های حذف
۳-۱ مقدمه
با توجه به ضرورت حذف آنتی‌بیوتیک‌ها در محیط، روش‌های مختلفی برای حذف آن‌ها توسط محققین انجام ‌شده که هرکدام مزایا و معایب خاص خود را دارند. عملیات فیزیکی مانند استخراج فاز مایع، جذب و غشایی در حذف آنتی‌بیوتیک‌ها به‌کاررفته است. فرآیندهای بیولوژیکی، فرآیندهای شیمیایی مانند الکتروشیمی، امواج صوتی، اکسیداسیون شیمیایی و اکسیداسیون پیشرفته نیز برای تصفیه آنتی‌بیوتیک‌ها، مفید گزارش‌شده‌اند. همچنین فرآیندهای نوین که شامل استفاده از نانو مواد در فرآیندهای شیمیایی و فتوکاتالیستی بوده در ادامه به شرح هریک از این فرآیندها پرداخته می‌شود.
۳-۲ روش‌های فیزیکی
در روش‌های فیزیکی، عموماً آلاینده از طریق یک مکانیزم فیزیکی از فاضلاب یا خاک‌آلوده جدا شده و در ساختار شیمیایی آلاینده تغییری حاصل نمی‌شود. لذا این روش‌ها برای تغلیظ آلاینده به عنوان یک فرایند پیش‌تصفیه مناسب‌تر است.
۳-۲-۱ استخراج فاز مایع
در این روش آلاینده با یک عامل کمپلکس­دهنده واکنش داده و تشکیل کمپلکس می‌دهد. کمپلکس ایجادشده در فاز آبی دیگر محلول نبوده و با بهره گرفتن از یک حلال آبی از فاز آبی به فاز آلی منتقل می‌شود و به‌این‌ترتیب استخراج آلاینده صورت می‌گیرد. این روش برای استخراج فلزات خانواده لانتانیدها و اکتنیدها از فاضلاب اتمی در صنایع هسته‌ای اهمیت ویژه‌ای دارد. با وجود گران بودن عوامل کمپلکس­دهنده و حلال‌های آلی و بازیافت مجدد حلال‌های آلی و عامل کمپلکس­دهنده، این روش چندان جایگاهی برای استخراج و حذف آنتی‌بیوتیک‌ها نداشته و فقط در صنایع هسته‌ای حائز اهمیت است. همچنین در صنایع هسته‌ای از فلز استخراج‌شده از فاضلاب می‌توان استفاده مجدد کرد اما در مورد آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده مجدد معنی ندارد. در این روش فقط آنتی‌بیوتیک از فاضلاب جداسازی شده و تخریب مولکولی انجام نمی‌شود. عوامل مؤثر در راندمان این روش، pH، نوع عامل کمپلکس­دهنده، نوع حلال، زمان تماس، غلظت آلاینده و غلظت عامل کمپلکس­دهنده می‌باشند.]۱۸[
۳-۲-۲ جذب
فرایند جذب یکی از روش‌های متداول در حذف آلاینده‌های آلی در محیط آبی می‌باشد. در این روش، دما، غلظت آلاینده، نوع جاذب، زمان تماس، pH، سطح تماس و سرعت اختلاط اهمیت دارند. کربن فعال جزء جاذب‌های متداول در تصفیه آلاینده‌های مقاوم بیولوژیکی بوده و برای حذف آنتی‌بیوتیک‌های زیادی استفاده می‌شود. راندمان حذف در محدوده ۹۰-۹۹ درصد بوده و مشکل اصلی در این روش احیا مجدد کربن و تخریب نشدن مولکول آنتی‌بیوتیک می‌باشد. همچنین در صورت حرارت دادن کربن امکان تشکیل VOCs^[4] وجود دارد.]۱۹[
زئولیت های طبیعی و مصنوعی نیز در حذف آنتی‌بیوتیک‌ها مؤثر هستند. راندمان حذف توسط آن‌ها به دلیل داشتن گروه‌های عاملی مفید در ساختار آن بالا بوده اما تهیه آن‌ها هزینه زیادی داشته و تصفیه، احیا جاذب و تخریب نشدن ساختار آلاینده به قوت خود باقی است.]۲۰و۲۱[
۳-۲-۳ غشایی
فرآیندهای غشایی نیز در حذف آلاینده‌های سخت­تجزیه‌پذیر بیولوژیکی به کار می‌روند. فرآیندهای غشایی مورداستفاده در حذف آنتی‌بیوتیک‌ها الترافیلتراسیون، نانوفیلتراسیون و اسمز معکوس بوده که راندمان حذف در این فرآیندها ۹۰-۹۹ درصد می‌باشد. راهبری این سیستم‌ها بسیار پرهزینه و غشاها به‌سادگی دچار گرفتگی و تخریب می‌شوند. همچنین تخریب ساختار مولکولی نیز انجام ‌نشده و آنتی‌بیوتیک‌ها در لجن حاصل‌شده باقی می‌مانند.]۲۲[
۳-۳ فرآیندهای بیولوژیکی
به‌طورکلی آنتی‌بیوتیک‌ها برای میکروارگانیسم‌ها سم محسوب شده ولی بااین‌حال با بهره گرفتن از بعضی سیستم‌های هوازی و بی‌هوازی عمل تصفیه صورت گرفته­است. تصفیه بیولوژیکی یک روش ارزان‌قیمت و مناسب برای حذف آلاینده‌ها می‌باشد. لذا برای آلاینده‌های سخت­تجزیه‌پذیر زمان تطبیق لجن با فاضلاب طولانی بوده، همچنین در مورد راندمان حذف نمی‌توان پیش‌بینی یکسان داشت و به‌طورمعمول مقادیر آن پایین می‌باشند.]۲۳و۲۴[
۳-۴ فرآیندهای شیمیایی
با توجه به اینکه آلاینده‌های مقاوم بیولوژیکی تصفیه پیچیده‌تری نسبت به سایر ترکیبات شیمیایی دارند، روش‌های شیمیایی نیز پیشنهاد مناسبی برای تصفیه این دسته از آلاینده‌ها می­باشند.
فرایند اکسیداسیون توسط اکسنده‌های شیمیایی، الکتروشیمی، امواج صوتی، اکسیداسیون پیشرفته و فتوکاتالیستی جزء این گروه از فرآیندها بوده‌اند.
با توجه به اثرات ناگوار یادشده ناشی از در معرض قرارگیری در مقابل غلظت‌های ناچیز ترکیبات دارویی در طولانی‌مدت، لزوم تلاش جهت شناسایی وضعیت آب‌های سطحی و زیرزمینی و نیز آب آشامیدنی مورداستفاده در شهرهای کشورمان ایران، و نیز مطالعه و شناسایی روش‌های مؤثر در حذف ترکیبات موردبحث از آب آشامیدنی بیش‌ازپیش واضح و روشن خواهد شد.
نتایج مطالعاتی که تاکنون منتشرشده­است، بیانگر آن است که متأسفانه روش‌های متداول تصفیه‌ی آب آشامیدنی که عمدتاً در کشور ما از آن‌ها استفاده می‌شود در حذف ترکیبات هورمونی و آنتی‌بیوتیک‌ها به­جز در موارد استثنایی، مؤثر نیستند.]۲۵[
از روش‌هایی که عمدتاً در حذف ترکیبات هورمونی و آنتی‌بیوتیک‌ها و بنا بر برخی شواهد، سایر ترکیبات دارویی مؤثرند، می‌توان به روش‌های پیشرفته‌ای همچون جذب به‌وسیله‌ی کربن فعال، اسمز معکوس و اکسیداسیون به‌وسیله‌ی کلر و ازن و نانوفیلتراسیون اشاره نمود.
در این پژوهش به بررسی دقیق روش‌های فیزیکی (جذب، انعقاد و اسمز معکوس) پرداخته و نتایج مقایسه شده­است.

مدل پردازش اطلاعات بت‌من^[۲۳] یک نمونه از مدل‌های فرایند پردازش اطلاعات است. این مدل یک گام عقب‌تر از کوشش‌هایی است که جهت ساخت تمام مدل‌های چندگانه رفتار مصرف‌کننده صورت گرفته است. این مدل جمع‌ آوری اطلاعات و ارزیابی مصرف‌کننده را قبل از خرید مورد بررسی قرار می‌دهد. (واکر و همکاران، ۲۰۰۸)
۲-۱-۶- تصمیم‌گیری مصرف‌کننده
سه دیدگاه در زمینه تصمیم‌گیری مصرف‌کننده وجود دارد که عبارتند از :
۱- دیدگاه سنتی‌ تصمیم‌گیری: دیدگاه سنتی تصمیم‌گیری تأکید بر رویکرد خودگرا و اطلاعات پردازانه در مورد خرید مصرف‌کننده دارد. در این دیدگاه تصمیمات یا با درگیری ذهنی بالا^[۲۴] و یا با درگیری ذهنی پائین^[۲۵] اتخاذ می‌شود. تحت شرایط درگیری ذهنی پائین تصمیم‌گیری محدود صورت می‌گیرد و رفتار جستجوگری کمتری از مصرف‌کننده سر می‌زند. تحت این شرایط ارزیابی بدیل به صورت حداقل می‌باشد. در تصمیم‌گیری محدود انتخاب میان مارک‌های جایگزین به طریقی نسبتاً ساده انجام می‌گیرد و از قواعد ساده شده تصمیم استفاده می‌شود. تحت شرایط درگیری ذهنی بالارفتار جستجوگری گسترده از مصرف‌کننده سر می‌زند. همچنین ارزیابی بدیل‌ها به صورت گسترده‌ای صورت می‌پذیرد و انتخاب تحت این شرایط پیچیده و مشکل است.
۲- دیدگاه تجربی^[۲۶]: این دیدگاه مصرف‌کنندگان را علاوه بر اندیشمند «احساس‌مند» نیز در نظر می‌گیرد، بدین ‌معنا که آن‌ها بسیاری از محصولات را برای احساسات، تصورات ذهنی و هیجانات که محصولات مزبور ایجاد می‌کنند، مصرف می‌نمایند. دیدگاه تجربی این شناخت را ایجاد می‌کند که محصولات دارای معانی نمادین ذهنی برای مصرف‌کنندگان هستند. از دیدگاه تجربی شناخت مسئله ناشی از تشخیص وجود اختلاف بین حالت‌های عاطفی واقعی و مطلوب می‌باشد. در این دیدگاه فرایند جستجو شامل اطلاعات‌یابی در رابطه با تأثیر عاطفی گزینه‌های انتخاب است و بدیل‌ها بر اساس کیفیت عاطفی‌شان ارزیابی می‌شوند.

۳- دیدگاه تأثیر رفتاری^[۲۷]: هنگامی که با مسائل از دید تأثیر رفتاری برخورد می‌شود بر رفتارهای مصرف‌کنندگان و رخدادهای محیطی که بر رفتارهای آن‌ها اثر می‌گذارد، تکیه می‌شود. برای مثال از محیط فیزیکی می‌توان جهت تحریک رفتار از سوی مصرف‌کنندگان استفاده کرد (موون و مینور، ۱۳۸۲).
۲-۱-۷- فرایند تصمیم‌گیری مصرف‌کننده
مدل عام تصمیم‌گیری: این مدل مراحلی را که مصرف‌کنندگان هنگام تصمیم‌گیری، از آن‌ها عبور می‌نمایند شناسایی می‌کند. این مدل شامل پنج مرحله است: ۱) تشخیص مسئله ۲) جستجو ۳) ارزیابی بدیل‌ها ۴) انتخاب ۵) ارزیابی پس از خرید. این مدل در شکل ۲-۲ به تصویر کشیده شده است. اینک به توضیح هر یک از مراحل مدل عام تصمیم‌گیری می‌پردازیم:
تشخیص مسئله: تشخیص مسئله زمانی رخ می‌دهد که بین حالت واقعی و حالت مطلوب ناهمخوانی وجود داشته باشد. چنانچه رضایت از حالت واقعی کاهش یابد یا اگر سطح حالت فراتر از یک سطح بحرانی افزایش یابد، آن‌گاه مسئله تشخیص داده می‌شود که مصرف‌کننده را به واکنش تحریک می‌کند (موون و مینور، ۱۳۸۲). شناخت نیاز گام اولیه در تصمیم خرید است که از تفاوت فاحش بین ایده‌آل فرد و وضعیت‌های واقعی به وجود می‌آید و فرد را ناگزیر به تصمیم‌گیری می‌کند (روستا و دیگران، ۱۳۷۶).
شکل ۲-۲- فرایند تصمیم گیری مصرف کننده؛ منبع: موون و مینور،۱۳۸۲ : ۳۴۵
جستجو: وقتی که مصرف‌کننده مسئله را شناسایی کرد، فرایند جستجو را برای کسب اطلاعات در مورد محصولاتی که می‌توانند آن مشکل را رفع نمایند، آغاز می‌کند. رفتار جستجوگری مصرف‌کننده عبارتست از اعمال اتخاذ شده برای شناسایی و بدست‌آوردن اطلاعات به عنوان وسیله حل مسئله‌ای که مصرف‌کننده با آن درگیر است. دو نوع فرایند جستجوی مصرف کننده وجود دارد که به شرح زیرند:
الف ) جستجوی داخلی: وقتی که مسئله تشخیص داده شد، مصرف‌کنندگان درگیر جستجوی داخلی برای اطلاعات می‌شوند. هنگامی که مصرف‌کنندگان درگیر جستجوی داخلی می‌شوند، تلاش می‌کنند که از حافظه بلند مدت، مارک‌هایی را که آن‌ها را در فرایند حل مشکل کمک می‌کنند یا نمی‌کنند را بازیابی نمایند. در فرایند جستجوی داخلی دو مرحله وجود دارد. ابتدا مصرف‌کنندگان از حافظه بلندمدت خود آن دسته از محصولات یا مارک‌هایی را که از آن‌ها آگاه هستند بازیابی می‌کنند. این مجموعه را مجموعه آگاهی^[۲۸] می‌نامند.
در مرحله دوم، پس از شناسایی مجموعه آگاهی مصرف‌کنندگان، آن‌ها این مجموعه آگاهی را به سه دسته دیگر تقسیم می‌کنند: مجموعه تأمل^[۲۹]، مجموعه خنثی^[۳۰] و مجموعه نامناسب.^[۳۱]
مجموعه تأمل متشکل از آن دسته مارک‌ها و محصولاتی است که برای تأمل بیشتر قابل قبول هستند. مجموعه خنثی متشکل از آن دسته مارک‌ها و محصولاتی است که مصرف‌کننده نسبت به آن‌ها بی‌تفاوت است. مجموعه نا مناسب از مارک‌ها و محصولاتی تشکیل شده‌اند که نامناسب در نظر گرفته می‌شوند.
ب ) جستجوی خارجی: در طی جستجوی خارجی مصرف‌کنندگان اطلاعات را از منابع خارجی درخواست می‌کنند. اطلاعات اولیه طلب شده در جستجوی خارجی شامل اطلاعاتی در مورد مارک‌های جایگزین موجود، معیارهای ارزیابانه، اهمیت معیارها و عملکرد مارک‌ها نسبت به ویژگی‌ها می‌باشد. اقتصاددانان معتقدند، مصرف‌کنندگان تا آن زمان که فواید نهایی جستجو بیش از هزینه‌های نهایی آن باشد، به کار جستجو ادامه می‌دهند (موون و مینور، ۱۳۸۲).
ارزیابی بدیل^[۳۲]: در مرحله ارزیابی بدیل، مصرف‌کننده به مقایسه گزینه‌هایی که به نظر او در حل مسئله به او کمک می‌کنند، می‌پردازد.
مصرف‌کننده در این مرحله، تمام گزینه‌هایی را که به نظرش جالب می‌آیند بررسی کرده و ارتباط آن‌ها را به دست می‌آورد و آن‌ها را طبقه‌بندی می کند. در این حالت یک انتخاب صورت می‌گیرد. تصمیم فرد در انتخاب یک یا چند کالا به فرضیات او نسبت به کالا یا خدمات موجود بستگی دارد. فرضیاتی همچون قیمت، کیفیت، ایمنی، دوام و … . مصرف‌کننده با توجه به این فرضیات یک‌سری معیارهایی را ایجاد می‌کند و گزینه‌ها را با توجه به این معیارها انتخاب می‌کند. (ایوانس و بری^[۳۳]، ۲۰۱۰)
در این مرحله مصرف‌کننده به درجه‌بندی مارک‌های مختلف اقدام می‌کند و قصد خرید در او ایجاد می‌شود. به طور کلی مشتری بر این اساس که باید بهترین مارک خریداری شود، تصمیم‌گیری می‌کند. ولی عملاً بین قصد خرید و تصمیم دو عامل دیگر قرار می‌گیرند. این دو عامل در شکل زیر نشان داده شده‌اند(کاتلر و آرمسترانگ، ۱۳۷۶).
شکل ۲-۳- مدل رفتار مصرف کننده؛ منبع: کاتلر و آرمسترانگ ، ۱۳۸۶ : ۲۰۶
۲-۱-۸- انتخاب مصرف‌کننده
پس از درگیر شدن در فرایند ارزیابی بدیل‌ها، قدم بعدی مصرف‌کننده در فرایند تصمیم‌گیری انتخاب‌کردن از میان بدیل‌های مختلف می‌باشد. مصرف‌کنندگان علاوه بر انتخاب بین دو مارک از یک محصول خاص، ممکن است بین بدیل‌های غیرقابل مقایسه نیز انتخاب نمایند. روش انتخاب مصرف‌کننده قویاً تحت تأثیر نوع فرایند تصمیم‌گیری که آن‌ها در آن درگیر هستند می‌باشد. چنانچه مصرف‌کنندگان از رویکرد درگیری ذهنی بالا به جای رویکرد درگیری ذهنی پائین استفاده کنند، انتخاب متفاوت خواهد بود. به همین ترتیب چنانچه مصرف‌کننده در حال استفاده از نوعی جهت‌گیری تجربی باشد، فرایند انتخاب به نحو دیگری خواهد بود. با توجه به مطالب بالا رویکردهای مختلفی در مرحله انتخاب وجود دارد. در جدول شماره(۲-۲)، این رویکردها به طور اجمال نام برده شده‌اند (موون و مینور، ۱۳۸۲) .
جدول ۲-۲- رویکرد‌های انتخاب؛ منبع: موون و مینور، ۱۳۸۲ : ۳۶۵

۱- انتخاب با درگیری ذهنی بالا
الف- مدل‌های جبرانی
ب- مدل‌های مرحله‌ای
۲- انتخاب با درگیری ذهنی پائین
الف- قاعده عاطفی
ب- قاعده انضباطی
ج- شیوه اکتشافی حذف از طریق نمودها
د- شیوه اکتشافی واژه‌نگاری
هـ - شیوه اکتشافی بسامد
۳- فرایندهای انتخاب تجربی
الف- مکاشفه ارجاع عاطفه
ب- خریدهای با آگاهی از مارک
ج- خرید‌های بی‌برنامه
۴- فرایندهای قیاس‌ناپذیر انتخاب
۵- انتخاب فروشگاه

۲-۱-۹- ارزیابی پس از خرید
پس از خرید فراورده یا محصول، مصرف‌کننده آن را با انتظارات و توقعات خویش مقایسه می‌کند. او ممکن است راضی یا ناراضی باشد (روستا و دیگران، ۱۳۷۶). ارزیابی پس از خرید فرایندی است که طی آن مطلوبیت بدست‌آمده از کالاهای خریداری شده با سطح انتظار مصرف‌کننده از آن کالا مقایسه می‌شود. اگر محصول خریداری شده مطابق با انتظارات مصرف‌کننده نباشد، موجب عدم رضایت فرد از محصول مورد نظر می‌شود، و زمانی که محصول خریداری شده مطابق با انتظارات مصرف‌کننده باشد، رضایت مصرف‌کننده جلب می‌شود. در هر یک از دو حالت فوق، مصرف‌کننده به اطلاعات و دانسته‌هایی که در حافظه‌اش وجود دارد، رجوع می‌کند. در صورتی‌که رضایت مصرف‌کننده جلب نشده باشد، مصرف‌کننده سعی می‌کند تا به روش‌های زیر خود را قانع سازد.
۱- توجه به جنبه‌های مثبت محصول خریداری شده؛
۲- تحریف اطلاعات متناقض؛
۳- کاهش سطح توقع خود از محصول خریداری شده ؛

۴

فضای خانواده به گونه ای است که به نظرات یکدیگر توجه می شود

۸/۱۱

۷/۴۲

۴/۳۲

۱/۱۳

۳۲۱

۱۰۰

۰۹/۲

۵

امکان اظهار نظر پیرامون موضوعات مربوط به خانواده وجود دارد

۳/۱۴

۹/۳۸

۸/۳۶

۱۰

۳۲۱

۱۰۰

۱۰/۲

۶

والدین به نظرتان توجه می نمایند

۸/۱۶

۴/۳۶

۱/۳۲

۶/۱۴

۳۲۱

۱۰۰

۰۸/۲

۷

تا چه میزان در خانواده تان اختلاف و عدم تفاهم وجود دارد

۹/۱۵

۴/۱۸

۴/۲۲

۳/۴۳

۳۲۱

۱۰۰

۱۵/۲

داده های جدول فوق بیانگر نظرات پاسخگویان مورد مطالعه نسبت به گویه های در نظر گرفته شده جهت شناخت وضعیت و شرایط خانوادگی می باشد و بر اساس داده های فوق می توان گفت:
از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۹/۲۰ درصد نسبت به گویه ی «میزان وجود روابط محبت آمیز و دوستانه در بین اعضای خانواده» به گزینه ی خیلی کم، ۴/۴۲ درصد به گزینه ی کم، ۸/۲۱ درصد به گزینه ی زیاد، ۱۵ درصد نسبت به میزان وجود روابط محبت آمیز و دوستانه در بین اعضای خانواده به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۳/۶۳ درصد) نسبت به میزان وجود روابط محبت آمیز و دوستانه در بین اعضای خانواده به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان ۱۴/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۸/۱۲ درصد نسبت به گویه ی «تا چه میزان والدین تان یکدیگر را درک می نمایند»به گزینه ی خیلی کم،۵۲ درصد به گزینه ی کم، ۲۴ درصد به گزینه ی زیاد، ۲/۱۱ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۸/۶۴ درصد) نسبت به گویه ی «تا چه میزان والدین تان یکدیگر را درک می نمایند» به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان۱۳/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۸/۱۲ درصد نسبت به گویه ی « امکان تبادل نظر در خانواده وجود دارد» به گزینه ی خیلی کم، ۴/۴۶ درصد به گزینه ی کم، ۱/۳۲ درصد به گزینه ی زیاد، ۷/۸ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۲/۵۹ درصد) نسبت به گویه ی «امکان تبادل نظر در خانواده وجود دارد» به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان۱۲/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۸/۱۱ درصد نسبت به گویه ی «فضای خانواده به گونه ای است که به نظرت یکدیگر توجه می شود» به گزینه ی خیلی کم،۷/۴۲ درصد به گزینه ی کم، ۴/۳۲ درصد به گزینه ی زیاد، ۱/۱۳ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۵/۵۴درصد) نسبت به گویه ی «فضای خانواده به گونه ای است که به نظرت یکدیگر توجه می شود» به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان۰۹/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۳/۱۴درصد نسبت به گویه ی «امکان اظهار نظر پیرامون موضوعات مربوط به خانواده وجود دارد» به گزینه ی خیلی کم، ۸/۳۹ درصد به گزینه ی کم، ۸/۳۶ درصد به گزینه ی زیاد، ۱۰ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان (۲/۵۳ درصد) نسبت به گویه ی «امکان اظهار نظر پیرامون موضوعات مربوط به خانواده وجود دارد» به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان۱۰/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۸/۱۶ درصد نسبت به گویه ی «والدین به نظرتان توجه می نمایند»به گزینه ی خیلی کم،۴/۳۶ درصد به گزینه ی کم، ۱/۳۲ درصد به گزینه ی زیاد، ۶/۱۴ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۲/۵۳ درصد) نسبت به گویه ی «والدین به نظرتان توجه می نمایند» به گزینه های خیلی کم و کم پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان ۰۸/۲ از ۴ می باشد. از مجموع ۳۲۱ پاسخگوی مورد مطالعه ۹/۱۵ درصد نسبت به گویه ی «تا چه میزان در خانواده تان اختلاف و عدم تفاهم وجود دارد» به گزینه ی خیلی کم، ۴/۱۸درصد به گزینه ی کم، ۴/۲۲ درصد به گزینه ی زیاد، ۴/۴۳ درصد به گزینه ی خیلی زیاد پاسخ داده اند. مقایسه درصدهای فوق نشان می دهد، اکثریت پاسخگویان(۷/۶۵درصد) نسبت به گویه ی «تا چه میزان در خانواده تان اختلاف و عدم تفاهم وجود دارد» به گزینه های زیاد و خیلی زیاد پاسخ داده اند و میانگین نظرات پاسخگویان ۱۵/۲ از ۴ می باشد که این امر نشان دهنده وجود مشکل در خانواده پاسخگویان مورد مطالعه می باشد. مقایسه میانگین های نظرات پاسخگویان نسبت به گویه های مطرح شده جهت شناخت وضعیت و شرایط خانوادگی نشان می دهد که گویه ی« تا چه میزان در خانواده تان اختلاف و عدم تفاهم وجود دارد » با میانگین ۱۵/۲ از ۴ در رتبه اول، گویه ی «میزان وجود روابط محبت آمیز و دوستانه در بین اعضای خانواده» با میانگین ۱۴/۲ از ۴ در رتبه دوم، گویه ی« تا چه میزان والدین تان یکدیگر را درک می نمایند» با میانگین ۱۳/۲ از ۴ در رتبه سوم ، گویه ی« امکان تبادل نظر در خانواده وجود دارد» با میانگین۱۲/۲ از ۴ در رتبه چهارم، گویه ی«امکان اظهار نظر پیرامون موضوعات مربوط به خانواده وجود دارد» با میانگین۱۰/۲ از ۴ در رتبه پنجم، گویه ی« فضای خانواده به گونه ای است که به نظرات یکدیگر توجه می شود » با میانگین۰۹/۲ از ۴ در رتبه ششم و گویه ی« والدین به نظرتان توجه می نمایند» با میانگین۰۸/۲ از ۴ در رتبه هفتم قرار دارد، برای درک بهتر به ترسیم نمودار می پردازیم.

نمودار شماره۱۹): توزیع میانگین نظرات پاسخگویان نسبت به گویه های در نظر گرفته شده جهت شناخت متغیر وضعیت و شرایط خانوادگی

بعد از بیان نظرات پاسخگویان نسبت به گویه های در نظر گرفته شده جهت شناخت وضعیت و شرایط خانوادگی، ۷ گویه مطرح شده را از طریق برنامه رایانه ای spss با یکدیگر ترکیب نموده و متغیر ترکیبی تحت عنوان وضعیت و شرایط خانوادگی ساخته که نتایج حاصله در جدول ذیل آمده است.
جدول شماره ۲۳): توزیع فراوانی ارزیابی پاسخگویان نسبت به متغیر وضعیت و شرایط خانوادگی

تحقیقات زیادی مکانیزم های سیاسی پدیده نفرین منابع را مطالعه کرده اند. لین و تورنل^[۵۳](۱۹۹۵)، نشان داده اند که اقتصادهای با منابع غنی در مقایسه با اقتصادهای با منابع فقیر به شدت به رفتار رانت جویی گرفتار می شوند به طوری که سیاست ملی، تمایل به چنگ آوردن رانت حاصل از منابع طبیعی را دارد. در مدل مورد مطالعه آن ها، یک ثروت بادآورده، از بهبود رابطه مبادله تجاری و یا از اکتشاف منابع طبیعی (رانت منابع طبیعی ) حاصل می شود و در رقابت منازعات گروهی به اقتصاد تزریق شده و به صورت مخارج دولت در کالاهای عمومی ناکارا پایان می پذیرد. در مطالعات گلب^[۵۴](۱۹۸۸)، آتی(۱۹۹۰)، لیتی و ویدمن^[۵۵](۱۹۹۹) و ترویک^[۵۶](۲۰۰۲) نیز، به طور عمده این مکانیزم تأثیر بررسی شده است. لیتی و ویدمن، تأکید دارند که وفور منابع طبیعی فرصت هایی برای رانت جویی ایجاد می کند که عامل مهم در تعیین سطح فساد به شمار می آید. آن ها در یک مدل رشد ساده، رابطه منابع طبیعی، فساد و رشد اقتصادی را نشان داده و نتیجه می گیرند که میزان فساد بستگی به وفور منابع طبیعی، سیاست های دولت و تمرکز قدرت بوروکراسی دارد. ترویک، در توضیح این که چرا وفور منابع طبیعی به درآمد و رفاه کم تر منجر می شود، با در نظر گرفتن رفتار رانت جویی در مدل خود، نشان می دهد که افزایش درآمد منابع طبیعی، تعداد زیادی از کارآفرینان را به رانت جویی مشغول کرده و از تعداد کارآفرینانی که بنگاه های با بهره وری بالا را هدایت می کنند، می کاهد.

بطور خلاصه مکانیزم های سیاسی و اقتصاد سیاسی شومی منابع را می توان به صورت زیر شرح داد؛ اول آن که، رونق منابع طبیعی نگرش های کوتاه مدت را بر سیاست مداران مسلط می کند. این منجر به اتخاذ سیاست های نامناسب و ناکارا می شود. دوم آن که، صادرات منابع طبیعی سبب تقویت بخش ها، طبقات و گروه های ذی نفعی می شود که از سیاست های کندکننده رشد سود می برند. سوم آن که در چنین شرایطی، تمرکز دولت افزایش یافته و اثر خود را بر فرایند توسعه از دو کانال ناکامی دولت در انجام وظا یف مورد نیاز توسعه و هم چنین تضعیف دموکراسی باقی می گذارد. زیرا زمانی که دولت درآمد کافی از صادرات منابع طبیعی در اختیار دارد، مالیات کمتری وضع می کند و در مقابل، مردم نیز تقاضای کم تری برای پاسخ گویی به دولت دارند. هم چنین دولت از طریق مخارج خود و با بهره گرفتن از رانت حاصل از منابع طبیعی بر ای کسب قیومیت بیش تر استفاده می کند، که مانع ایجاد فشار از سوی مردم برای ایجاد دموکراسی و شکل گیری گروه های اجتماعی مستقل می شود. چهارم آن که، دولت در کشورهای صادرکننده منابع طبیعی توجه زیادی به توسعه کیفی آموزش ندارد. پنجم آن که، با توجه به اهمیت و نقش نهادها در توسعه اقتصادی، نشان داده شده است، که رانت منابع طبیعی تأثیری منفی بر توانایی نهادها در برخورد با شوک های حاصل از نوسانات قیمت منابع دارد. نهادها، بخش زیادی از تعاملات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را در برمی گیرد و بدین دلیل عده ای از محققان در توضیح نفرین منابع طبیعی توجه خود را به مدلهای کیفی به ویژه مدل های نظریه بازی ها معطوف کرده اند. نتایج مطالعات نشان می دهد که سیاست مداران تمایل به استخراج بیش از حد منابع طبیعی در مقایسه با مسیر استخراج بهینه این منابع دارند و رونق منابع طبیعی، از طریق افزایش ارزش حفظ قدرت برای سیاست مداران و فراهم آوردن منابع بیش تر برای آن ها، سبب افزایش تخصیص غیرکارآمد منابع در بخش های اقتصادی می شود و این در حالی است که تأثیر کلی رونق منابع طبیعی بر اقتصاد به شدت به کیفیت نهادها بستگی دارد، چرا که این نهادها هستند که تعیین می کنند تا چه حد انگیزه های سیاسی سیاست مداران دارای قابلیت اجرایی است. بنابراین، کشورهایی که از نهادهای مناسبی برخوردارند، از رونق منابع سود می برند(درگاهی،۱۳۸۷). به بیان گیلفاسون، نروژ به عنوان یکی صادرکننده بزرگ نفت خام، تاکنون هیچ علامت روشنی از مصیبت منابع نداشته است، که به دلیل برخورداری از نهادهای توسعه یافته و کارا بوده است.
۲-۴ مکانیزم های اقتصادی نفرین منابع طبیعی
مهم ترین مشکلی که برای کشورهای غنی در منابع طبیعی بوجود می آید، بیماری هلندی است. در واقع مهمترین مکانیزم های اقتصادی توضیح پدیده نفرین منابع طبیعی در این کشورها، بیماری هلندی می باشد. در ادامه بطور مفصل بدان پرداخته می شود؛
۲-۴-۱ بیماری هلندی
در پی کشف میدان گاز در شمال کشور هلند توجه اقتصاد دانان به طور اخص به مساله بیماری هلندی جلب شد. واژه بیماری هلندی در سال ۱۹۷۷ توسط مجله اکونومیست برای توضیح رکود بخش صنعت در هلند بعد از کشف منابع گاز طبیعی در دهه ۱۹۶۰ در دریای شمال و افزایش شتابان درآمدهای ارزی ناشی از آن در این کشور بکار گرفته شد. با تزریق این درآمدهای ارزی کلان به اقتصاد هلند در دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، یعنی در حدود ۱۰ الی ۱۵ سال، بسیاری از صنایع مهم این کشور از بین رفتند یا قدرت رقابت بین المللی خود را از دست دادند. دولت هلند برای مقابله با این پدیده زیانبار، اقدام به اعمال سیاست های متعدد اقتصادی نمود که عمدتا نتیجه بخش نبود. به همین دلیل بعد از سال ۱۹۷۷ هرگاه چنین پدیده ای در اقتصاد یک کشور رخ بدهد، اصطلاحا به آن
بیماری هلندی گفته می شود.
بیماری هلندی یک مفهوم اقتصادی است که در آن تلاش می شود، رابطه بین افزایش سریع درآمدهای ارزی ناشی از بهره برداری زیاد از منابع طبیعی (فروش منابع طبیعی) و رکود در بخش های قابل مبادله نظیر صنعت و کشاورزی را در یک کشور توضیح دهد. از این رو نام علمی مناسبی که می توان بر بیماری هلندی نهاد، ” رونق در اقتصاد کالاهای قابل مبادله” که مترادف با ” رخوت در اقتصاد کالاهای صنعتی صادراتی” است. بیماری هلندی بیانگر وضعیتی است که افزایش سریع درآمدهای ارزی ناشی از صادرات منابع طبیعی و بهبود تراز تجاری، می تواند تولید اقتصاد ملی را در بخش صنعت وکشاورزی را دچار بحران (رکود) کند. این اتفاق به علت افزایش نرخ برابری پول ملی در برابر ارزهای خارجی صورت می گیرد. که بخش صنعت و کشاورزی را در رقابت با سایر تولید کنندگان جهانی تضعیف می کند.
بیماری هلندی غالبا بدلیل ورود ارز خارجی ناشی از فروش منابع طبیعی نظیر نفت و گاز ایجاد می گردد، اما این بیماری می تواند ” بوسیله هر فعالیت توسعه ای که نتیجه اش ورود بی رویه ارز خارجی شود” پدیدار گردد. از این رو استقراض پولی یا کمک های پولی خارجی و سرمایه گذاری های مستقیم خارجی در وسعت زیاد نیز می تواند منجر به بروز این پدیده گردد.
داستان از زمانی شروع می شود که به دلیل افزایش درآمدهای ارزی یک کشور، تراز تجاری آن مثبت و پول ملی آن کشور با افزایش قابل توجه ارزش در برابر پول سایر کشورها (ارزها) روبرو شود. در نتیجه این افزایش یا نرخ مبادله، صادرات این کشور برای کشورهای دیگر گران تر شده و کاهش می یابد، ولی واردات به این کشور به نسبت ارزان شده و افزایش پیدا می کند. نتیجه آن، عدم تعادل در تجارت خارجی کالاهای ساخته شده است. تحقیقات دو اقتصاد دان کوردن و نیری^[۵۷] در سال۱۹۸۲، نشان می دهد، این بیماری در هر کشور و زمان و به دلایل دیگری، با شدت و ضعف متفاوتی رخ می دهد. تجربه بیماری هلندی با افزایش قیمت بین المللی کالاهای تجاری از جمله با پیشرفت تکنولوژی در بخش تجاری (ژاپن و ایرلند)، افزایش تقاضا کالاهای قابل مبادله (سویس)، کشف منابع طبیعی نفت و گاز (انگلیس)، صنعت بوکسیت (جاماییکا)، صنعت نفت( ونزوئلا)، اکتشافات طلا( استرالیا) و افزایش قیمت قهوه(کلمبیا) با شدت متفاوت، رخ داده است(قنبری،۱۳۹۰، ص ۱۴۷).
دلیل توجه بیش از اندازه به این بیماری، می تواند ناشی از این مساله باشد که روند تعدیل اقتصادی در شرایط رونق صادراتی، در زمانی که این رونق پایان پذیرد، در جهت معکوس عمل نمی کند (شرایط به وضع سابق بر نمی گردد). زیرا تقویت بخش های تجاری و قابل مبادله در صورتی که بازار سرمایه و زیر بناهای آن در اثر بیماری هلندی تخریب شده باشد، با مشکل مواجه است. حتی اگر چنین مشکلی نیز رخ نداده باشد، ورود به عرصه رقابت بین المللی به دلیل تسخیر آن توسط کشورهای رقیب با مانعی جدی مواجه است(قنبری،۱۳۹۰، ص ۱۴۸).
در ادبیات بیماری هلندی تلاش های فراوانی صورت گرفته تا بتواند مکانیزم و کارکرد این پدیده اقتصادی را به صورت یک مدل طراحی نموده و توضیح دهند ، یکی از مشهورترین این مدل ها، مدل کوردن و نیری می باشد، که بطور مفصل تری به آن اشاره می شود، در ادامه نیز به سایر مدل ها ی تئوریک پرداخته می شود.
در مدل کوردن و نیری (۱۹۸۲)، بیماری هلندی، به اثرات سوء رونق منابع طبیعی(بخش انرژی) بر تولیدات بخش های صنعتی و ایجاد پدیده ضد صنعت^[۵۸] اشاره دارد. آنها یک تحلیل نظری برای توضیح این پدیده ارائه کرده اند. آنها اقتصاد باز کوچکی را در نظر گرفته اند، که از دو بخش قابل مبادله و غیر قابل مبادله تشکیل شده است. در بخش قابل مبادله دو نوع کالا (انرژی و کالای صنعتی) تولید می شود؛ و قیمت این نوع کالاها به صورت برون زا در نظر گرفته می شود، زیرا قیمت آنها در بازارهای جهانی تعیین می شود. در بخش غیر قابل مبادله نیز یک نوع کالا (خدمات) تولید می شود، که قیمت آن به صورت درون زا و به وسیله ی عرضه و تقاضای داخلی تعیین می گردد. فروض دیگر مدل آنها عبارت است از اینکه تمامی کالاها برای مصرف نهایی استفاده می شوند. در این مدل جنبه های پولی اقتصاد نادیده گرفته می شود و متغیرها به صورت حقیقی هستند. دستمزد از انعطاف پذیری کامل برخوردار است و در واقع تضمین کننده ی این مطلب است که همواره اشتغال کامل برقرار است. دو عامل تولید نیروی کار و سرمایه وجود دارد که نیروی کار تنها عامل متحرک بین بخشها است. کوردن و نیری اثرات رونق بخش انرژی بر بخشهای اقتصاد را به دو اثر تفکیک کردند: اثر حرکت عوامل تولید (اثر جابجایی) و اثر مخارج ( اثر هزینه ای).
اثر مخارج بیان می کند که رونق بخش انرژی موجب افزایش درآمدهای ارزی و ملی می شود که نتیجه آن افزایش تقاضا برای هر دو کالای قابل مبادله و غیرقابل مبادله است. این فشار تقاضا، قیمت هر دو نوع کالا را افزایش می دهد. اما در مقایسه با قیمت کالاهای قابل مبادله (P_T) قیمت کالاهای غیرقابل مبادله ( P_N) بیشتر افزایش می یابد؛ زیرا بخشی از مازاد تقاضای کالاهای قابل مبادله از طریق واردات تامین می شود، ولی تمام مازاد تقاضای کالاهای غیر قابل مبادله توسط عرضه ی داخلی تأمین می گردد، که نتیجه آن افزایش قیمت این نوع کالااست. با افزایش بیشتر قیمت کالاهای غیر قابل مبادله در مقایسه با قیمت کالای قابل مبادله که اصطلاحاً به آن تقویت نرخ ارزحقیقی (PT /P_N ) گفته می شود، عوامل تولید از بخش صنعت به بخش خدمات انتقال می یابد که نتیجه آن افزایش تولید بخش غیر قابل مبادله و کاهش تولید بخش قابل مبادله است. بنابراین، اثر مخارج به صورت غیرمستقیم منجر به ضد صنعتی^[۵۹] شدن می شود.
تاثیر منفی اثر مخارج بر افزایش سود آوری بخش های غیر قابل مبادله و افزایش تولید نهایی نیروی کار در بخش انرژی، سبب انتقال و خروج عوامل تولید از جمله نیروی کار و سرمایه از بخش های قابل مبادله به بخش های غیر قابل مبادله و انرژی، منجر می شود که به اثر جابجایی مرسوم است. این اثر ضمن بر هم زدن تخصیص عوامل تولید در ترکیب بخش ها، نرخ ارز واقعی را تقویت می کند. تقویت نرخ ارز واقعی سبب از دست دادن قدرت رقابت بین المللی و کاهش صادرات می شود. به عبارتی دیگر اثر جابجایی یا حرکت عوامل نیز بطور مستقیم منجر به پدیده ضد صنعتی شدن می گردد، این دو اثر به تفصیل در بخش زیر توضیح داده می شود.
دستمزد
L^,_T
L_M
L^,_S
L_T
L_S
G
W₂
B
W₁
A
W₀
O_T O_S
L_M^, L_T
L_S
M M^Ꞌ M^ꞋꞋ
اشتغال
نمودار(۲-۱) اثر رونق بخش انرژی بر بازار نیروی کار
ماخذ: کوردن و نیری ۱۹۸۲
نمودار(۲-۱) بازار نیروی کار را نشان می دهد که دستمزد (W) به وسیله ی محور عمودی و عرضه نیروی کار به وسیله محور افقی O_S O_T نشان داده می شود. L_M تقاضای نیروی کار در بخش صنعت است و اگر تقاضای نیروی کار بخش انرژی را به آن اضافه کنیم، منحنی L_T به دست می آید که تقاضای نیروی کار بخش قابل مبادله اقتصاد است. L_S نیز تقاضای نیروی کار در بخش خدمات است. تعادل اشتغال کامل اولیه در نقطه A قرار دارد که L_T و L_S همدیگر را در این نقطه قطع کرده اند و W₀ دستمزد تعادلی اولیه است. سودآوری بخش خدمات و موقعیت L_S به قیمت اولیه خدمات بستگی دارد که به صورت درونزا در یک مدل تعادل عمومی تعیین می گردد. نمودار(۲-۲) این مدل تعادل عمومی را ارائه می کند.
کالاهای قابل مبادله
T^,
b
J
U₀
g
T
n
a
S
خدمات

( قرآن ) محمد صاحب رسالت است و حمل کننده دشواری ها و مسئولیت های آن و قران همان قانون اساسی است که رسالت را تبیین می کند . چیزی که شکی در آن نیست و این است که ایدئولوژی اسلامی یک انقلاب ریشه ای در زندگی عرب ها در زمینه اجتماعی ، فکری و معنوی طبیعی است که تاثیرات خود را بر زندگی ادبی عمومی نیز بگذارد ، به ویژه شعر اسلامی به معنای کامل کلمه ، بر پایه التزام است و از ایمان صادق و پذیرش عقلی و قلبی سرچشمه می گیرد . ( منبع پیشین ، ص ۶۹)
به رغم این که دین اسلام شعر را تشویق نمی کند ، پیامبر اسلام در مبارزه عقیدتی از نقش سازنده شعر غافل نمی شود ، به ویژه زمانی که گروهی از شعراء با هجو پایین آوردن ارزش دین به مقابله پرداختند و پیامبر به تعدادی از شعرای مومن سفارش کرد که جواب آن ها را بدهند و حسان بن ثابت
( ۵۹۰ – ۶۷۴ ) و کعب زهیر ( ؟ - ۶۶۲ ) ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۱ )
و عبدالله بن رواحه ( ؟ - ۶۴۷ ) از عقیده اسلامی دفاع می کردند به تعالیم و اهداف آن توجه نشان می دادند و به ذکر جنگ های مسلمانان می پرداختند و شعر آن ها شعر ملتزم به معنای حقیقی بود که هدف انتشار آن و داخل کردنش در اعماق جان مردم بود و از عقیده ای سرچشمه می گرفت که تمام شئون زندگی مردم را در بر می گرفت . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۶۹ )
اما شعرای پیامبر هنوز اسلام در قلب هایشان نفوذ نکرده بود . آن ها جز عقیده در همه چیز جاهلی بودند . در حالی که سنی از آن ها گذشته بود این عقیده را پذیرفتند و به شدت نسبت به آن تعصب داشتند ، اما تاثیر فکری ، عاطفی و وجدانی در قلوب آن ها نگذاشته بود . چرا که این امر نیاز به امتزاج آن با تجربه زندگی دارد چه در سطح فردی و چه در سطح گروهی همان طور که نیاز به جایگر شدن تاثیر آن در نفس ها دارد که این امر نیازمند گذر زمان است و این موارد برای شعرای پیامبر رخ نداد ، به همین خاطر تجارب شعر اسلامی آن ها در اکثر موارد دچار سستی بود و التزام آن ها غالباً تاثیر سطحی و ضعیف داشت ، به جز در برخی قصائد و قطعه ها که انفعال ریشه ای می بینیم ، از جمله « لامیه » کعب بن زهیر ( م ۶۶۲ ) که مطلع آن « بانت سعاد » است و برخی قصائد حسان بن ثابت ( م ۶۶۲ ) .

عصر اسلامی در ایام خلفای راشدین ادامه یافت اما هیچ شاعر بر جسته ای به وجود نیامد نه در التزام و نه در غیر التزام ، به جزء حطیئه ( ۶۷۸ م ) که فقط در هجا التزام داشت البته این التزام ، التزام مورد نظر ما نیست چون گرایش آن به سمت شر و بدی است و این در نقطه مقابل التزام حقیقی قرار
می گیرد . ( منبع پیشین )
شرایط در عصر اموی دگرگون شد و زندگی پیچیده شد و جامعه اسلامی تحولات مهمی را در سیاست ، اجتماع ، اقتصاد ، فکر و دین به خود دید . از بارزترین این تحولات ظهور احزاب سیاسی بود که با یکدیگر به مبارزه پرداختند و سعی در نابودی یکدیگر داشتند . هر یک از این احزاب ایدئولوژی ، اهداف شعراء و خطبای خود را داشت و شکی نیست که دلیل تقسیم بندی و دشمنی آن ها در درجه اول سیاسی بود و محور آن خلافت اسلامی و آن چه از قدرت و ریاست نشأت می گیرد بود . ( همان
، ص ۷۰ )
در این عصر هر حزب برای خود شعرائی داشت که از عقیده آن حزب دفاع می کرد و التزام در شعر اموی سیاسی بود و آن التزام صریح و واضح بود که بر عقیده ای معین استوار بود و در دیدگاهی که شاعر نسبت به خلافت امور یا سایر احزاب دارد نمود پیدا می کرد . ( همان ، ص ۷۲)
مهم ترین شعرای التزام در عصر اموی عبارتند از : اخطل بنی تغلب ( ۶۴۰ – ۷۱۰ م) نماینده دیدگاه خلافت اموی ، کمیت بن زید اسدی ( ۶۷۸ – ۷۴۳ م ) نماینده دیدگاه شیعه عبدالله بن قیس الرقیات ( ۶۸۰ – ۷۴۴ م ) شاعر زبیری هاوقطری بن الفجاءه ( ؟ - ۶۹۷ م ) ، و الطرّماح بن حکیم ( ؟ - ۷۲۳ م) و عمران بن حطان ( ؟ - ۷۳۷ م ) از شعراء خوارج . ( فاخوری ، ۱۳۸۳ هـ . ش ، ص ۱۷۰)
کمیت بن زید اسدی یک شاعر ملتزم است که به حق خاندان ابوطالب در خلافت از نظر عقلی و وجدانی ایمان دارد و شعر خود را بر پایه این اصل بنا می کند و در راه آن به مبارزه می پردازد و تبعات ناشی از این دیدگاه را به جان می خرد و هیچ طمعی در مال و منال ندارد . ( منبع پیشین ، ص ۷۴)
و در بخشی از قصائد خود که هاشمیات نامیده می شود از یک مبدأ ایدئولوژیک تعبیر می کند . به خاطر التزام او به مساله بنی هاشم و قرار دادن بنی هاشم به عنوان محور ، این قصائد هاشمیات نامیده شد . کمیت عقیده دینی و مکتب سیاسی خود و عشق خود به بنی هاشم را در ضمن هاشمیات خود آشکار می کند و همه چیز خود را در راه آن ها قربانی می کند و تمام مسئولیت های آن را می پذیرد .
او هیچ ترسی از ظلم ، مال و مقام ، غذا و عشق زنان ندارد و هیچ چیز بی ارزش دنیا نمی تواند کمیت را فریب دهد یا او را از عشق به بنی هاشم روی گردان کند .
با وجود این که کمیت اموی ها را مدح می کند و از آن ها صله می گیرد مانند اهل بیت آن ها را دوست ندارد و به هاشمی ها خیانت نمی کند و دیدگاه خود را تغییر نمی دهد و از بین اشعار او فقط هاشمیات او مشهور شده است . ( همان ، صص ۷۴ – ۷۵ )
عصر عباسی عصر طولانی مدت است و بهار تمدن عربی و عصر طلائی عرب محسوب می شود التزام دینی در عصر عباسی ادامه حرکتی است که با ظهور اسلام آغاز شد و روز به روز رشد کرد و ریشه دواند تا به قرن دوم هجری رسید . اما در هم آمیختن ملت ها و فرهنگ ها و تمدن ها و پیشرفت های زندگی اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فکری به التزام دینی رنگ تازه ای بخشید و ناگاه آن را به زهد در زندگی و عبادت و تقوا تبدیل کرد . و از ویژگی های بارز شعر زهد این است که ارتباط تنگاتنگی با دین دارد و بر پایه ایمان قلبی استوار است و شاید بهترین مثال شعر زهد در عصر عباسی شعر ابوالعتاهیه باشد . از جمله قصیده مطلع آن بیت زیر می باشد : ( همان )
لِدُوا للموتِ وابنُوا للـخراب فکلکُمُ یَصیرُ الــی تَبابِ
( افرام البستانی ، ۱۴۲۹ هـ . ق ، ۳/۱۳۹)
أخــوَیَّ مُـــرَّا بــالقُبُــورِ و سَلِّمــا قَبــلَ المَسیـر
حَتّی متی یستفَّزنی الطمعُ ألیس لی بالکفافِ مُتَّسعُ
اما پیشرفت فکری عرب ها در امر دین تنها به زهد نشد بلکه باعث پیدایش تصوف نیز شد . البته تصوف بیشتر تحت تاثیر موج های فکری هندی ها و ایرانی ها بود و بهترین مثال این گونه شعر ، شعر ابن فارض است . ( ابوحاقه ، ۱۰۸۵ م ، ص ۹۲)
۳-۳- التزام فکری در شعر معاصر عربی
شعر ملتزم و ادبیات ملتزم را می توان این گونه تعریف کرد : ادبیاتی است که تصویری صادق از احساسات درونی سراینده آن است . ادیب ملتزم کسی است که کلماتش خواه شعر و خواه نثر تصویری صادق از احساسات درونی اش باشد و کسی باشد که لفظ نزد وی معنا را در آغوش گیرد و ادیب ملتزم شاعر یا نویسنده آزادی است که کلمات تعبیری از احساسات درونی اوست یعنی صداقت در احساس و صداقت در انتقال این احساس، صداقتی که ادیب را به سوی آزادی خلاق و مبتکر می کشاند این گونه است که شعر ملی و قومی و دینی یک بخش از رسالت شعر ملتزم می شود و بخشی از تعبیر صادقانه از احساساتی که کمال شعر است . ( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۰ )
این جا است که در می یابیم که شعر حقیقی در دنیای عرب از احساسات صادقانه پرده بر می دارد که مثل مرحله قومی گرایی بزرگی که عرب ها آن را می گذرانند امروز شاعر عرب ملتزم کسی است که با زندگی امت خویش هم زیستی دارد . باید به این نکته اشاره کنیم که عقیده التزام در ادبیات تاکنون مفهوم حقیقی واضح و مشخص خود را در اذهان پژوهشگران نیافته است و التزام نزد آن ها مخلوطی از سیاست ، جامعه ، مفاهیم ملی ، قومی و بین المللی است و اصول مبارزه و انقلاب در التزام ، انقلابی در سیاست و انقلابی در جامعه است و گاهی موارد مفهوم کم ارزش تری به خود می گیرد به معنای ادبیاتی می شود که نظام خاصی یا یک نوع خاص حکومت را همراهی می کند و در خدمت آن قرار می گیرد و با تعصب از اصول و مبادی آن دفاع می کند . ( همان ، ص ۶۰۱ )
التزام در ادبیات این است که ادیب دیدگاه خاصی در قبال مساله معین داشته باشد و از آن دفاع کند . ( عزام ، ۱۹۸۹ م ، ص ۲۰ )
در اوایل قرن بیستم و اندکی قبل از جنگ جهانی اول ادبیات تحت تاثیر واقعیت سیاسی و اجتماعی و ادبی و نقد تحت تاثیر جنبش های اصلاح دینی و دعوت به تمدن غرب واقع شد و گرایش آن به سوی زبان فصیح عرب و دور شدن از محسنات لفظی بود .
با پایان این دوره ، دوره جدیدی شکل گرفت که نقطه آغاز آن انقلاب ۱۹۱۹ و پایان آن جنگ جهانی دوم به سال ۱۹۴۵ بود در این مرحله ادبیات تحت تاثیر دعوت به آزادی فردی قرار گرفت .
( السحرتی ، ۱۹۷۹ م ، ص ۲۵)
اصل در ادبیات و هنر این است که مقید باشد و بعدها آزادی را شناختند . بنابراین شاعر در جوامع ابتدایی در حالی که ملتزم به دفاع از قبیله است متولد می شود و ویژگی های آن را می ستاید و با دشمنانش به مبارزه می پردازد و شاعر تنها زمانی که به تعبیر احساسات درونی خود پرداخت که جوامع رو به سوی پیچیدگی نهاد .
ادیب باید آزاد باشد چون اگر ادیب نظر خود را بفروشد دیگر ادیب نیست و بدون آزادی نه هنری وجوددارد و نه ادبیاتی و هر کس به هنرمند یا ادیبی بگوید باید این کار را انجام دهی او را کشته است .
( قش ، ۱۹۷۱ م ، ص ۶۰۱ )
با این وجود می بینیم که شرایط در عصر نهضت با عصرهای پیشین متفاوت است و زندگی عرب ها در طی این دوره حوادث و رویدادهایی را در سطح سیاسی و قومی اجتماعی و اقتصادی و فکری به خود دیده است . قبل از ورود به این عصر باید آن را به دو دوره تقسیم کنیم : دوره اول که از آغاز قرن نوزدهم تا پایان جنگ جهانی اول به طول می انجامد و دوره دوم از پایان جنگ جهانی دوم می باشد . ( ابوحاقه ، ۱۸۰۵ م ، ص ۱۰۴ )
در این دوره در کنار گرایش غربی یک گرایش اسلامی به وجود آمد و هدف آن این بود که ابزار و امکانات که می تواند مسلمانان را توانا و قادر بسازد را کشف کند تا بتوانند از خود در برابر خطرات خارجی محافظت کنند و این که سرزمین خود را از استعمار و نفوذ غربی ها رها سازند . جمال الدین اسد آبادی ( ۱۸۳۸ – ۱۸۹۷ ) و شاگرد او محمد عبده ( ۱۸۴۸ – ۱۹۰۵) در رأس این گرایش قرار می گیرند. جمال الدین اسد آبادی معتقد بود که مسلمانان در حقیقت ضعیف تر از اروپائی ها نیستند . بلکه به خاطر تفرقه و جهلشان ضعیف شده اند . ( منبع پیشین ، ص ۱۰۹ )
این گرایش اسلامی در اواخر قرن نوزدهم بر سر زبان شعراء زیادی جاری بود و یکی از پدیده های التزام بود که شعر عربی آن دوره مملو از آن بود و این گونه بود که شعر عربی در نیم قرن قبل از جنگ جهانی اول سرشار از ایدئولوژی اسلامی ، ستودن دین اسلام و فضائل آن و دعوت به اتحاد و تعاون بود . همچنین ذکر مشاهیر جدید و قدیم اسلامی ، تمجید میراث و تمدن اسلامی ، ذکر دست آوردهای بزرگ اسلام و دعوت مسلمانان به بیدار شدن از خواب غفلت و خروج از سقوطی که در آن دست و پا می زدند بود . ( همان ، ص ۱۱۵ )
مهمترین شعرای گرایش اسلامی عبارتند از حافظ ابراهیم ( ۱۸۷۰ – ۱۹۲۲ ) ، محمد عبدالمطلب ( ۱۸۷۰ – ۱۹۳۱ ) ، احمد شوقی ( ۱۸۶۸ – ۱۹۳۲ ) ، احمد محرم ۰ ۱۸۶۹ – ۱۹۴۵ ) ، معروف الرصافی ( ۱۸۷۵ – ۱۹۴۵ ) ، شکیب ارسلان ( ۱۸۷۰ – ۱۹۴۶ ) ( همان ، ص ۱۱۶)
احمد شوقی نیز یکی از شعرای مهم این گرایش محسوب می شود بیش از بیست قصیده در این گرایش دارد . از جمله قصیده هزیمه نبویه که مطلع آن بیت زیر است .
ولد الهدی و الکائنات فینا وفم الزمان تبسم و ثناء
بخش اول این قصیده مربوط به تولد حضرت محمد و خوشحالی کائنات از این تولد میمون و مبارک است . و بخش دوم آن مربوط به منزلت پیامبر است و بخش سوم صحبت از قرآن معجزه بزرگ اسلام و تعالیمی که در خود جای داده است . او در بخش چهارم به مدح پیامبر می پردازد و جنگ ها و
پیروزی های پیامبر را ذکر می کند . و در بخش ششم از نهضت بزرگی صحبت می کند که مسلمانان با بهره گرفتن از این دین محقق ساختند . ( همان ، ص ۱۱۷ )
نقطه شروع التزام در ادبیات عربی معاصر بر بیداری زود هنگام نزد فرهنگ دوستان و اندیشمندان دلالت می کند و آگاهی آن ها از مسئولیت اجتماعی خودشان استوار است . از آغاز این قرن جز در عصر رومانتیک و رمزگرایی شاعر ، سخنگوی جامعه خویش شد و از این که صدای اعتراض و مخالفت باشد کوتاهی نکرد . اما مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ جامعه عربی را در زندگی اجتماعی و سیاسی به تنگنایی عمیق فرو می برد . ( خسروی ، ۱۳۸۴ هـ . ش ، ص ۵۵ )
مصیبت فلسطین در سال ۱۹۴۸ منجر به ظهور شعرای « واقع گرایی » اجتماعی شد ، که این گرایش مکاتب سه گانه ( کلاسیک ، رومانتیک و رمزگرایی ) را در شعر رد کرد و به سوی نوعی التزام اجتماعی ، ذاتی سوق پیدا کرد . این شعراء و دیگر شعرای معاصر از اصل شعر خارج شدند ، بدون این که آن را طرد کنند و رو در روی زندگی عربی معاصر قرار گرفتند . ( همان )
۴-۱- زندگی شخصی
مطلع کلام این که در ادبیات عرب دو اسماعیل صبری با تشابه اسمی دیده می شود که ما به معرفی اسماعیل صبری کوچک با شهرت شاعری ابوامیمه در کنار اسماعیل صبری بزرگ خواهیم پرداخت.
ابوامیمه در سال ۱۸۸۶ در قاهره دیده به جهان گشود . او از جمله کسانی است که از کودکی با مشکلات فراوان مواجه بود . به نظر می رسد که شرایط او مانع از این شد که تحصیلاتش را به پایان برساند . پس به دبیرستان اکتفا کرد . و سال های طولانی به تعلیم و آموزش پرداخت که البته تمام این سال ها به سختی گذشت و در کنار این سختی ها او هنرمندی با استعداد در شاخه های مختلف هنری شد .
خط عربی را بسیار زیبا می نوشت . آنقدر خوب نقاشی می کرد که در آموزشگاه های نقاش تدریس می کرد هم چنین شعر غنایی می سرود شعر زیبا با دیباجه ای نورانی و زبانی محکم و فصیح تا جایی که شنوندگان قطعه هایی از اشعارش را می شنیدند و حفظ می کردند .
بنابراین شاعر از این دریچه به جامعه خویش راه یافت و به رغم مشکلات و موانع موجود تلاش
می کرد هم منزلت اجتماعی و هنری خوبی کسب کند و هم از این طریق امرار و معاش نماید . ( صبری ، بی تا ، ص ۶ )
او علاوه بر سرودن شعر در نمایش نامه نویسی نیز شهرت بسیاری کسب نمود . درون مایه بیشتر نمایش نامه های او طرح مشکلات اجتماعی جامعه بود .
این مسئله باعث توجه مردم به وی شد و به عنوان یکی از چهره های شاخص نمایش نامه نویسی مطرح گردید . چرا که در آن زمان نمایش نامه نویسی یکی از شکوفاترین دوره های خود را سپری
می کرد . قصه هایی که به شیوه هزار و یک شب و مانند آن ها به مشکلات اجتماعی می پرداختند ، درون مایه و محتوای نمایش نامه را تشکیل می دادند . به همین دلیل میراثی که اسماعیل صبری از خود بر جای نهاد معرف شخصیت هنری او می باشد .
از جمله نمایش نامه های این شاعر عبارتند از : « شبح » و « بدر البدور » . او برخی از نمایش
نامه های خارجی را نیز به زبان عربی ترجمه کرد ه است همانند : « ربیع الکوخ » اثر « چارلز گازفس » بنابراین ما در برابر شاعری هنرمند هستیم که طبیعت قدرت هنری نافذی به او بخشیده است .
ابوامیمه مدت مدیدی از زندگی خود در وزارت معارف گذراند اما به دلیل از دست دادن بینایی ، کار خود را رها کرد و در این زمینه نیز ، ابیات زیر را چنین سروده است :
خَدَمتَ المعارفَ عَهداً طویلا أمینا وَ فیا حَمیـدَ الــذکر
وَ بعد اجتهادِی ثلاثَین عاماً أحاطت حیاتی غُیُوم الکَدَر
(منبع پیشین ، ص ۷ )
روزگار طولانی به وزارت معارف خدمت کردم در حالی که امانت دار خوش نام بودم بعد از سی سال کار مجدانه ابرهای تیره زندگی مرا احاطه کرد .
سرانجام قصه زندگی او پایان گرفت … قصه زندگی شاعری که رنج های دیگران را به تصویر