۳- اشغال نقاط مهم پایتخت و قطع ارتباطات تلفنی
۴- ارتباط دائم و منظم با کلار دشت و گزارشات نتیجه عملیات به شاه[۵۵۶]»
سرهنگ نصیری هم به دنبال اغوا کردن سرهنگ عزت الله ممتاز فرمانده تیپ دو کوهستانی، که مسئولیت حفاظت از خانه و قرارگاه دکتر مصدق را بر عهده داشت بود که از این کار سودی نمی برد. از یک سو کودتا چیان دو تن از خویشاوندان دکتر مصدق را با خود همراه می کنند، سرتیپ محمد دفتری فرمانده گارد گمرک از همان آغاز کودتا با کودتاچیان در ارتباط و همگام بوده و از سوی دیگر سرهنگ ۲ فرهنگ خسرو پناه[۵۵۷] که فرمانده هنگ بهادر بود و از ابتدا با کودتاچیان در ارتباط و همراه بود. از مجموع پنج پادگان تهران که قبول کردند با سرهنگ نصیری همکاری کنند و در کودتا حضور داشته باشند به قرار زیر بودند:
«تیپ ۱ کوهستانی: سرهنگ۲ پیاده اسکندر آزموده، فرمانده هنگ پهلوی- سروان توپخانه مولوی، فرمانده آتشبار تیپ.
از تیپ ۲ کوهستانی: سرهنگ۲ پیاده زند کریمی، رئیس ستاد تیپ، سرهنگ ۲ خسرو پناه- فرمانده هنگ بهادر- سروان پیاده نصرت الله سپهر، فرمانده گردان یکم و مأمور فرمانداری نظامی- سروان پیاده امان الله صفائی، رئیس رکن یکم ستاد تیپ.
از تیپ ۳ کوهستان: سرهنگ پیاده روحانی فرمانده هنگ نادری، سروان پیاده اکبر زند(معروف به اکبر لاتی) سروان پیاده جاوید پور، سرگرد منصور پور[۵۵۸].»
روزنامه اطلاعات جریان کودتای شب ۲۴ و ۲۵ مرداد ماه را این گونه بیان می کند: دیشب در حدود نیمه شب یک کودتای نظامی در تهران به وقع پیوست که در ساعت پنج صبح امروز بلا اثر گردید. از ساعت یازده و نیم دیشب یک کودتای نظامی به وسیله افسران و افراد گارد شاهنشاهی به مرحله اجرا گذارده شد. بدین ترتیب که ابتدا وزیر امور خارجه دکتر حسین فاطمی، وزیر راه مهندس حق شناس و مهندس زیرک زاده را در شمیران دستگیر کردند و برای بازداشت رئیس ستاد ارتش نیز به منزل ایشان مراجعه نمودند ولی چون تیمسار ریاحی در ستاد ارتش مشغول به کار بود به دستگیری ایشان موفق نشدند. در ساعت یک بعد از نیمه شب، سرهنگ نصیری رئیس گارد شاهنشاهی با چهار کامیون نظامی مسلح و دو جیپ ارتشی و یک زره پوش به منزل آقای نخست وزیر آمدند و به عنوان آن که می خواهند نامه ای به دکتر مصدق بدهند، قصد اشغال خانه را داشتند، ولی چون محافظین منزل آقای نخست وزیر مراقب کار خود بودند بلافاصله سرهنگ نصیری را بازداشت کردند. توطئه کنندگان قبل از دستگیری اشخاص تلفنهای منازل آنان را قطع کرده بودند و ارتباط تلفنی ستاد ارتش را با پادگان گارد شاهنشاهی در باغشاه قطعه و تلفن خانه بازار را به وسیله سرهنگ آزموده و همراهان مسلحش اشغال کرده بودند و معاون ستاد ارتش که برای سرکشی به باغشاه رفته بود در همانجا او را بازداشت نمودند. وزیر امور خارجه و وزیر راه و مهندس زیرک زاده تا ساعت پنج صبح در بازداشتگاه گارد شاهنشاهی نگهداشتند و چون در این ساعت نقشه کودتا بلا اثر شده بود، تیمسار سرتیپ کیانی معاون ستاد ارتش که از توقیف در باغشاه رهایی یافته بود به سعد آباد آمد و آقایان مذکوررا به منزلشان برگرداند[۵۵۹]. سرتیپ ریاحی، رئیس ستاد ارتش شب کودتا را این گونه بیان می کند «… ساعت ده دیشب ]۲۴/۵/۱۳۳۲[ بود که بدون قصد قبلی و اراده … تصمیم گرفتم بستاد ارتش بیایم، درصد قدمی منزل خود در جاده شمیران یک جیپ ارتش را دیدم که به طرف بالا می رفت این جیپ همان جیپی بود که برای دستگیری بنده فرستاده شده بود افرادی که در جیپ سوار بوده اند پس از آن هم که بمنزل بنده میرسند چون بنده را در منزل نمی بینند آقایان مهندس زیرک زاده و مهندس حق شناس را که با بنده هم منزل هستند دستگیر می کنند… و مقداری از اوراق و نوشته های موجود در منزل را همراه می برند. مقارن ساعت ده و ربع شب که من به ستاد ارتش رسیدم و ساعت ۱۱ آقای سرتیپ کیانی معاون خود را برای سرکشی به باغشاه که پادگان گارد مستقل شاهنشاهی در آنجا است فرستادم سرتیپ کیانی بمحض اینکه وارد باغشاه میشود از طرف سرهنگ نصیری دستگیر میگردد. چون مراجعت سرتیپ کیانی بستاد ارتش بتأخیر افتاد بنده حدس زدم که باید اتفاقی افتاده باشد. لذا با تلفن بسرهنگ ممتاز فرمانده تیپ دوم کوهستان که دیشب در کلانتری یک مأموریت داشت و سرهنگ شاهرخ فرمانده تیپ زرهی دستور دادم که با نفرات خود به باغشاه برود و سرهنگ ممتاز هنگامی که از خیابان حشمت الدوله بباغشاه میرفته با سرهنگ نصیری که بطرف منزل آقای نخست وزیر میرفته برخورد میکند و چون نفرات و تجهیزات سرهنگ ممتاز بیشتر بوده است موفق به تسلیم نمودن و خلع سلاح سرهنگ نصیری و افراد او میشود و او را دستگیر کرده بستاد ارتش میاورد»[۵۶۰]. سرهنگ نصیری بعد از مختصر بازجویی به زندان دژبان منتقل می شود و چهار کامیون سرباز گارد هم به سعد آباد منتقل شده و به وسیله پادگان های مرکز خلع سلاح می شوند. رئیس ستاد ارتش در مورد دستگیری سایر افسران می گوید که، سرهنگ دوم آزموده، در حال قطع تلفن های ناحیه بازار دستگیر می گردد و در ایستگاه رادیو هم هیچ نوع زدو خوردی صورت نمی گیرد. البته توطئه کنندگان نقشه این کار را هم داشتند ولی نتوانستند عمل کنند. همچنین راجع به دستگیری وزیر امور خارجه، رئیس ستاد ارتش می گوید: چون « منزل ایشان در یکی از ویلاهای سعد آباد و در مسیر حرکت کودتاچیان بوده هنگامی که عده ای از افراد آقایان زیرک زاده و حق شناس را دستگیر نموده و بسعد آباد میبرده اند سر راه خود آقای دکتر فاطمی را نیز دستگیر میکنند.» افسرانی که حفاظت از منزل نخست وزیر را بر عهده داشتند عبارت بودند از: سرهنگ دفتری، سرهنگ ممتاز، سروان داور پناه و سروان فشارکی. سرهنگ دفتری در مورد اتفاق شب گذشته چنین اظهار نظر می کند: «دیشب ما طبق معمول پس از تعیین پاس های بعد از نیمه شب میخواستیم استراحت کنیم در این موقع ساعت کمی از دوازده گذشته بود که … صدای همهمه ای از خانه ی آقای نخست وزیر بگوش رسید. من فوراً بیرون آمده و مشاهده کردم در چهار راه چهار کامیون سرباز دو جیپ و یک زره پوش ایستاده است. در همین احوال دیدم که سرهنگ نصیری فرمانده گارد سلطنتی در جلوی منزل نخست وزیر ایستاده و میگوید نامه ای برای نخست وزیر آورده ام که باید آنرا الساعه به ایشان بدهم و پاکتی که در دست خود بود نشان داد. روی پاکت نوشته شده بود: «جناب آقای دکتر محمد مصدق، نخست وزیر» سرهنگ نصیری اصرار داشت که نامه را خودش باید به آقای نخست وزیر بدهد ولی این میسر نشد و نامه را دیگری برای آقای نخست وزیر برد و چند لحظه بعد معلوم شد که موضوع نامه ساختگی و بهانه بوده است و وجود سربازها با یک زره پوش در نزدیک منزل نخست وزیر برای منظور دیگری است. در این وقت مأمورین در چهار راه حشمت الدوله در خیابان کاخ ابتدا سرهنگ نصیری و سپس سایرین را دستگیر کردند[۵۶۱].»
سروان داور پناه اظهار می کند که ما به زودی متوجه شدیم که توطئه ای در کار بوده است و به موقع مأمورین انتظامی توانستند از اجرای آن جلوگیری کنند و هنگامی که سرهنگ نصیری بازداشت شد هفت نفر دیگر از افسران به همراه او بودند را دستگیر کردیم[۵۶۲]. سرگرد فولادوند در صبح روز ۲۴/۵/۱۳۳۲ به عباس فریور مستخدم خانه دکتر مصدق اطلاع می دهد، که سرهنگ نصیری دیروز پنج شنبه به اغلب افسران گارد شاهنشاهی (که از موضوع کودتا بی اطلاع بوده اند) گفته است که ما باید امشب فداکاری کنیم زیرا کاخ سعد‌آباد در خطر است و عده ای قصد تصرف آن را دارند و افسران باید از کاخ سعد آباد دفاع کنند، دستور داده است که نظامیان آماده باش باشند[۵۶۳]. در عصر روز ۲۴ تیر ماه آقای فریور برای کسب اطلاعات بیشتر از اقدامات نظامیان گارد شاهنشاهی، نامه ای را برای سرگرد فولادوند می نویسد و طبق قراری که با او داشته حال «بچه مریض» را جویا می شود، سرگرد فولادوند که نمی توانسته جواب نامه را بدهد می گوید« ممکن است شب خبرهائی باشد بابا بزرگ را خبر کنید» منظور این است که احتمال کودتا علیه نخست وزیر وجود دارد. روزنامه ها (روزنامه باختر امروز، روزنامه شورش و روزنامه شهباز) هم در مورد کودتا جسته و گریخته خبرهایی را انتشار داده بودند[۵۶۴]. آنچه به نظر می رسد بیان کننده این مطلب می باشد که دکتر مصدق تا حدودی از کودتا با خبر بوده است. به جز سرگرد فولادوند، حسین آشتیانی (عظام الدوله) جریان کودتای ۲۵ مرداد را این گونه بیان می کند: ساعت یازده و نیم شب بود که برای استراحت به تراس منزل که مشرف به شهر کرج است رفتم «مشاهده کردم چند عدد تانک مسلح به توپهای بلند و زره پوش با پنج جیپ که عده ای از افسران ارتش در آنها بودند از طرف غرب (باغشاه) آمدند…. آنچه در این قسمت توجه مرا جلب نمود این بود که دیدم افسر فرمانده این دسته خیلی آهسته با دیگران صحبت میکند و همه را به سکوت دعوت می کند… بهمین مناسبت … به خانه نخست وزیر تلفن کنم و جریانرا بایشان اطلاع دهم… اما چون محل تلفن نزدیک در منزل است و فاصله منزل هم با محل توقف افسران و افراد نظامی کم بود و از بیم آنکه مبادا صدای حرف زدن مرا بشنوند خیلی آهسته به مستخدم مخصوص آقای نخست وزیر در آن طرف تلفن گفتم: بآقای نخست وزیر بگویید چند عدد تانک و زره پوش و عده ای نفرات نظامی کنار نهر کرج متوقف شده اند و چون وضع را غیر عادی می بینم و احتمال وقوع حوادث را میدهم لازم دانستم موضوع را به اطلاع ایشان برسانم …[۵۶۵]» هنگامی که دکتر مصدق از این خبر که گویا عده ای از افسران قصد کودتا دارند در ذهن خود جریانات و شایعاتی که قبلاً منتشر شده بود ارتباط داد و بلافاصله دستور داد افسران مأمور حفاظت خانه را صدا کنند و زمانی که خواست به ستاد ارتش تماس بگیرد متوجه شد که کابل های تلفن را قطع کرده اند و این موضوع پیش از پیش انجام کودتا را مسلم کرد. مهندس زیرک زاده در مورد شب کودتای ۲۵ مرداد می گوید که سرتیپ ریاحی که نگران بود و گفت: «من بشهر میروم چون امشب قدری نگران هستم. ما گفتیم چه نگرانی؟ او گفت در این دو سه روزه به بنده خبرهای گوناگونی میرسد که باید قدری بیشتر مراقب اوضاع بود. ولی سرتیپ ریاحی با اینکه مرتباً می گفت ما مسلط بر اوضاع هستیم مع الوصف از ابراز نگرانی خودداری نمیکرد.[۵۶۶]»
سرتیپ ریاحی در بعد از ظهر روز ۲۴ مرداد که پیش دکتر مصدق رفته بود اظهار می کند که آقای نخست وزیر از قبل اینکه ممکن است عده ای از افسران کودتا نمایند، به وسیله مأمورین مخصوص اطلاعاتی را کسب کرده بودند، روی همین اطلاعات ما تقریباً آماده برای جلوگیری وخنثی نمودن اقدامات کودتاچیان بودیم[۵۶۷]. با توضیحاتی که در مورد سرتیپ ریاحی داده شده معلوم می گردد که این گفته اسناد سازمان سیا در مورد سرتیپ ریاحی که در مورد جزئیات کودتای ۲۵ مرداد مطلع و آگاه بود، نادرست می باشد و این گفته صحیح نیست به این دلیل که سرتیپ ریاحی تا ساعت ۱۰ در منزلش بوده و بعد از آن، تصمیم می گیرد که به ستاد ارتش برود[۵۶۸]. سرهنگ نجاتی معتقد است که در شب کودتای ۲۵ مرداد ماه سرتیپ ریاحی از فعالیت های پنهانی کودتا چیان بی خبر بوده، چون دستگاه رکن دوم ستاد در اختیار کودتاچیان بوده؛ همچنین در این شب ستاد ارتش برنامه و طرحی برای مقابله با کودتای احتمالی نداشته و تنها فرمانده تیپ دوم کوهستانی سرهنگ ممتاز، که مسئول حفاظت از منزل نخست وزیر بود و برنامه ای را برای دفاع از حوزه خود تهیه کرده بود، تمامی تیپ های پادگان تهران وضع مشخصی نداشتند. در شب کودتای ۲۵ مرداد یگان های زرهی در حالت آماده باش نبودند و با وجود اعلام حکومت نظامی، کودتا چیان با اتومبیل های نظامی در حال رفت و‌آمد در خیابان های تهران بوده و مأمورین فرمانداری نظامی جلوی حرکت آنها را نمی گرفتند[۵۶۹]. دکتر مصدق در خاطرات خود در مورد شب کودتای ۲۵ مرداد چنین می نویسدکه: «چرا ساعت یک بعد از نصف شب ۲۵ مرداد که عده ای از سعد آباد با تانک و افراد مسلّح برای دستگیری من و همکارانم حرکت نمودند و از همه جا گذشتند فرمانداری نظامی طهران ممانعت ننمود و حتی یک گزارش هم در این باب به من نداده بود.[۵۷۰]»
سرگرد علمیه بازپرس پرونده کودتای ۲۵ مرداد می گویدکه آن شب احتمال کودتا پیش بینی می شود، دستورات لازم از طرف ستاد ارتش صادر شده بود. «… از جمله به سرهنگ ممتاز دستور داده بودند شخصاً در کلانتری ۱ بوده با ارابه ها مراقب باشد. به سرهنگ شاهرخ (فرمانده تیپ) دستور داده بودند که با ارابه های جمعی خود رابطه بین پادگان جمشیدیه وشهر را قطع نماید[۵۷۱]». دکتر صدیقی می گوید در عصر روز۲۴ مرداد من در منزل نخست وزیر حضور داشتم، سرتیپ ریاحی به نخست وزیر دکتر مصدق اطمینان می دهد که پیش بینی های لازم را برای مقابله با هر نوع عمل و حادثه ای صورت گرفته است[۵۷۲]. سرتیپ ممتاز در مورد اقدامات و برنامه هایی که برای تحت کنترل قرار گرفتن نیروهای خود در شب کودتای ۲۵ مرداد اظهار می کند «شایعه کودتا از مدتها قبل بر سر زبانها بود ولی دولت هم بیدار و متوجه بود به هر حال امکان آن از بین نرفته بود، کما اینکه در شب ۲۵ مرداد آماده باش بودیم و من …آماده پاسخ گویی و مقابله با هر پیش آمدی بودم[۵۷۳]».
به دنبال دستگیری عاملین کودتای ۲۵ مرداد بلافاصله به دستور آقای سرهنگ دکتر شایان فر آقایان سرگرد علمیه، سرگرد حداد، سروان بهزادی، سروان دکتر میر فخرائی بازپرسان نظامی، دستگیر شدگان کودتای نافرجام ۲۵ مرداد را تحت بازجویی قرار دادند[۵۷۴]. سرهنگ نصیری عامل اصلی کودتای بعد از بازداشت و بازجویی اقرار کرد که با سرهنگ خسرو پناه قرار گذشته بودیم که او با دو کامیون سرباز به خانه نخست وزیر برود و اگر ممکن بود بدون تصادم با مأمورین حفاظت منزل دکتر مصدق آن جا را اشغال کند ولی اگر این امر میسر نشد به زد و خورد بپردازد و من با نفرات خود می رسیدیم و کار را یکسره می کردیم ولی سرهنگ خسرو پناه دو دقیقه تأخیر کرد و همین تأخیر نقشه را برهم زد و کودتا نافرجام باقی ماند[۵۷۵]. به دنبال کودتای نافرجام ۲۵ مرداد ماه ستاد ارتش اقدام به بازداشت افرادی کرد که در این واقعه دست داشته اند.
دستگیر شدگان به شرح زیر هستند:سرلشکر باتمانقلیچ، سرهنگ نصیری، سرهنگ آزموده، سرهنگ زند کریمی، سرهنگ منصور پور، سرهنگ هادی کسرائی، سرهنگ پرورش، سروان شقاقی، سروان سلیمی، ستوان یکم ریاحی، ستوان یکم فراقی، ستوان یکم اسکندری، ستوان یکم جعفریان، دکتر بقایی، ارنست پرون[۵۷۶]، زهری، محمد جهان داری و اشتری[۵۷۷]. بعد از شکست کودتا معلوم شد که سرهنگ اشرفی فرماندار نظامی و سرتیپ مدبر رئیس شهربانی با کودتا چیان همقطار بوده اند و کودتا چیان برای به اجرا در آوردن اهداف خود از بیشترین امکانات اطلاعاتی ارتش و نیروهای انتظامی سود می برند. سرتیپ سیاسی رئیس رکن ۲ ستاد ارتش، سرهنگ مبصر افسر رکن دوم و بیشتر عوامل اطلاعات شهربانی و فرمانداری نظامی در خدمت کودتا چیان بودند[۵۷۸].
اما دکتر مصدق همیشه در برابر توطئه کنندگان بر اساس قانون عمل می کرد. صبح روز ۲۵ مرداد زمانی که کودتا نا فرجام مانده بود و رادیو تهران اعلام می کند که سرلشکر زاهدی تحت تعقیب و فراری است، دکتر مصدق اظهار می کند«البته مردم می خواهند مرتکبین فوراً مجازات شوند اما دولت نمی خواهد از جریان قانون خارج شود.[۵۷۹]» دکتر مصدق در روز ۲۶ مرداد ۱۳۳۲ دستور بازداشت سرلشکر زاهدی را صادر کرد و گفت: «مقتضی است به مأمورین مربوطه اکیداً دستور فرمائید نهایت مراقبت را بعمل آورند که از فرار سر لشکر زاهدی جلوگیری شد، چنان چه تسامحی در این باب بعمل آید موجب مسئولیت شدید خواهد بود.[۵۸۰]» از آنجایی که کودتا با شکست روبه رو شده بود شاه به همراه ملکه ثریا از شمال با یک هواپیمای کوچک به بغداد فرار کردند و آنجا به رم رفتند. شاه در مورد کودتای ۲۵ مرداد و هدف خود از اینکه چرا کشور را ترک کرده می گوید: «پس از ابلاغ فرمان برکناری مصدق، من که از طرحهای سیاسی و جاه طلبیهای او کاملاً با خبر بودم، تصمیم گرفتم که برای جلوگیری از هرگونه خون ریزی کشور را ترک کنم و ایرانیان را در انتخاب راه آینده کشور آزاد بگذاریم…[۵۸۱]»
کرمیت روزولت عامل اصلی طرح کودتا اظهار می کند وقتی شاه به رم گریخت، به شماری از افسران طرفدار شاه در قرار گاه سیا در همسایگی سفارت آمریکا پناه داده شد. به دنبال شکست کودتای ۲۵ مرداد تظاهرات عظیمی در میدان بهارستان برگزار شد. این تظاهرات عظیم ترین و پر شور ترین تظاهرات ضد درباری بود که تا آن زمان سابقه نداشت. در این تظاهرات چند نفر از اعضای جبهه ملی سخن رانی کردند، از جمله دکتر حسین فاطمی، دکتر شایگان، مهندس زیرک زاده و مهندس احمد رضوی نائب رئیس مجلس شورای ملی. آنها از دولت خواستند برای تشکیل «شورای سلطنت» و انجام تکالیف قانونی خود اقدام کنند. در روزهای ۲۶ و ۲۷ مرداد همچنان طرفداران نهضت ملی و حزب توده به خیابانها می آمدند و خواستار تغییر رژیم سلطنتی و استقرار جمهوری بودند، دولت هنوز نمی دانست چه باید بکند. پس از کودتای ۲۵ مرداد، در منزل دکتر مصدق بحث در مورد تشکیل شورای سلطنتی و متعاقب آن اعلام جمهوری بود. اعتقاد اکثریت قریب به اتفاق کسانی که در منزل دکتر مصدق بودند به جمهوریت بود و تنها مخالفت سر سخت خود مصدق بود[۵۸۲]. دکتر مصدق در خاطرات خود در مورد بحث جمهوری که در میان مردم رواج یافته بود اینگونه بیان می کند که «همه می دانند که عصر روز ۲۷ مرداد دستور اکید دادم هر کسی حرفی از جمهوری بزند او را تعقیب کنند و نظر این بود که … شاهنشاه … زودتر به ایران مراجعت فرمایند… من نه فقط با جمهوری دموکراتیک بلکه با هر رقم دیگر آن موافق نبودم چونکه تغییر رژیم موجب ترقی ملت نمی شود…[۵۸۳]» عامل اصلی تمامی تردیدهای دکتر مصدق در دقایق حساس و شرایط مملکتی، همین ساختار نظام سیاسی ایران بود که دکتر مصدق نه توان مقابله با آن را داشت و نه دیگر افراد نظام مایل به تمکین آن بود[۵۸۴]. دکتر مصدق از ۲۶ مرداد به این نتیجه رسیده بود که به دلایل داخلی و خارجی نظم را در خیابانهای پایتخت بر قرار کند. دکتر مصدق از تمامی رهبران احزاب جبهه ملی خواست برای روز بعد، نیروها و افرادشان را از خیابانها جمع کنند. فرمان منع تظاهرات را اعلام کرد و به مأمورین شهربانی و ارتش دستور داد با متخلفان به شدت برخورد کنند[۵۸۵]. در هر صورت اولین تلاش کودتاچیان برای سرنگونی دولت دکتر مصدق با شکست مواجه شده بود و یکی از اشتباهات مسلم دکتر مصدق عدم دستگیری کودتا چیان در مرحله اول کودتا بود.
۶-۳- ارتش و کودتای نظامی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
با شکست کودتای ۲۵ مرداد، کودتا چیان اقدامات وسیعی را در تخریب چهره دکتر مصدق آغاز کردند واین بدین منظور بود که عملیات کودتا پایان نیافته است و مرحله دوم کودتا از ۲۶ مرداد آغاز گردید. به دنبال خروج شاه از کشور زمینه تبلیغاتی مناسبی به نفع شاه در میان گروه هایی فراهم آورد که طرفدار نهادهای سنتی و «نگران به قدرت رسیدن کمونیست ها بودند.[۵۸۶]» در سه روز ۲۵ و ۲۶ و ۲۷ مرداد ماه ۱۳۳۲، کشور بیش از هر زمان دیگر نیاز به آرامش و امنیت داشت. ستاد ارتش و همه فرماندهان تیپ های پادگان تهران به جز سرهنگ ممتاز، نهایت سستی و بی لیاقتی را از خود نشان دادند. ولی اکثریت افسران و افراد پادگان تهران از کودتا چیان حمایت نمی کردند و کودتا چیان سعی در ایجاد اخلال و نافرمانی در ارتش را داشتند. کودتا چیان در پی شکست کودتای اول؛ بی درنگ دست به کار شدند و طرح دیگری را آماده کردند:
۱-انتشار فرمان عزل مصدق و انتصاب سرلشکر زاهدی به نخست وزیری به منظور آگاهی مردم و نیز در جهت پشتیبانی افسران و فرماندهان یگانهای رزمی و نیروهای انتظامی.
۲- انتقال سر لشکر زاهدی به یکی از مخفی گاه های «سیا».
۳- کوشش در جهت همراه ساختن فرماندهان لشکر اصفهان و تیپ کرمانشاه و اعزام یگان هایی از عناصر رزمی آنها به تهران.
۴- برپایی تظاهرات خیابانی به طرفداری از شاه[۵۸۷].
عوامل سیا یک مصاحبه ساختگی با زاهدی ترتیب دادند و آن را به همراه فرمان شاه و عزل دکتر مصدق و انتصاب زاهدی به نخست وزیری در ۲۶ مرداد به چاپ رسانیدند و به انتشار نسخه های فتوکپی شده فرمانهای شاه را در میان نظامیان اقدام کردند[۵۸۸]. سرلشکر زاهدی طی مصاحبه مطبوعاتی، فرمان نخست وزیری خود را نشان خبرنگاران داده و خود را نخست وزیر قانونی خواند و دکتر مصدق را از نخست وزیری عزل می کند و گفت دکتر مصدق می خواسته شاه را توقیف کند. سرلشکر زاهدی هر گونه اقدام مصدق را به نام رئیس دولت در حکم قیام علیه استقلال و امنیت کشور عنوان کرد و مسئولان لشکری و کشوری را مورد خطاب قرار داده و اظهار کرد اگر دستورات او را اجرا کنند مسئول بوده و مؤاخذه خواهند شده و در مورد کودتای ۲۵ مرداد گفت: «این پرده سوم یک کمدی است که از طرف آقای دکتر مصدق برای تغییر رژیم بازی شده است. پرده اول آن انحلال مجلس و پرده دوم آن رفراندوم و این پرده سوم بود… چنین جریان مضحکی که اسم آن را کودتا گذاشته اند سراسر ساختگی و مانند سایر کارهای دکتر مصدق به منظور انحراف افکار عامه صورت گرفته است.[۵۸۹]»
روزنامه شاهد نیز در روز ۲۶ مرداد ۱۳۳۲ در مورد کودتای ۲۵ مرداد نوشت: «مردم! فریب نخورید. کودتا پرده دوم کمدی رفراندوم است[۵۹۰]» در روزهایی بعد روحانیون، روزنامه نگاران و سیاستمداران طرفدار دربار برای تحریک مردم به تظاهرات علیه دولت و حمایت از شاه برخاستند. در روز ۲۶ مرداد طی جلساتی که کرمیت روزولت، کارول، زاهدی و فرزندش اردشیر، تیمسار گیلانشاه، برادران رشیدیان و سرهنگ فرزانگان در سفارت آمریکا با هم داشتند به نتیجه رسیدند که در روز ۲۸ مرداد دست به اقداماتی بزنند و در این راستا می بایست آیت الله بهبهانی را به قم فرستاده تا‌آیت الله بروجردی را ترغیب کند فتوایی مبنی بر جهاد علیه کمونیسم صادر کند. کودتاچیان به نام حزب توده به فعالیت های تخریبی دست می زدند و این کار توسط کیوانی و جلیلی ازجاسوسان سیا انجام می گرفت[۵۹۱]. آنها به صورتی عمل می کردند که گویی طرفدار حزب توده هستند. شعارهایی علیه سلطنت و حمایت از استقرار رژیم جمهوری سر می دادند.
مدت زیادی طول نکشید که اعضای واقعی حزب توده، بی خبر از نقش عوامل سیا در ایجاد این تظاهرات و هدف آنها، به صفوف تظاهر کنندگان پیوستند. آنها مجسمه های شاه و پدرش را پائین کشیدند[۵۹۲]. و «… هر چه بیشتر بر ضد شاه فریاد میزدند، مردم و ارتش بیشتر بآنها بعنوان دشمن نگاه میکردند. اگر آنها از شاه متنفر بودند، مردم و ارتش از آنها بدشان می آمد…[۵۹۳]». عوامل سیا و نظامیان در نظر داشتند در صورتیکه اهداف و برنامه های آنها برای سرنگونی دولت مصدق بار دیگر با شکست مواجهه شد، سرلشکر زاهدی را به یکی از شهرهای جنوبی، «ترجیهاً شیراز منتقل کرده و با جدا کردن مناطق جنوبی از مرکز، آنجا را به کانون مبارزه بر علیه دولت مصدق تبدیل نمایند.[۵۹۴]» اردشیر زاهدی در خاطرات خود گفته است «هدف از برقراری ارتباط با فرماندهان نظامی اصفهان و کرمانشاه این بود که سرلشکر زاهدی دولت قانونی خود را در یکی از شهرهای مزبور تشکیل داده و با اعلام استقلال یگان های ارتش و نیروهای انتظامی و نیز فرماندهان یگان های نظامی اهواز، خرم آباد و کرمان را هم که در شاه دوستی آنها تردیدی نبود، با خود همدست کرده جنوب را از مرکز مجزا کنیم و از آنجا تکلیف دولت مصدق را معین کرده، تهران را تصرف نماییم.[۵۹۵]» شاه هنگامی که ایران را به قصد بغداد ترک کرد، در ملاقات با مقامات عراقی اظهار داشت «… امیدوار است دوباره بایران مراجعت کند. شاه … اضافه نمود من سر لشکر زاهدی را که اکنون در تهران تحت تعقیب است به نخست وزیر تعیین کرده ام چون دکتر مصدق از حدود قانونی تخطی و تجاوز میکرد.[۵۹۶]»
به دنبال خروج شاه از کشور محافل دولتی برای تعیین وضع کشور در غیاب شاه، سه طریقه را مورد مطالعه و بررسی قرار دادند: تشکیل شورای سلطنتی، تشکیل شورای موقت و رفراندوم برای تغییر رژیم. در جلسه ای که در فراکسیون نهضت ملی با حضور نخست وزیر تشکیل شد، برای انجام وظایف مقام سلطنت موافقت شد که شورای عالی سلطنت تشکیل شود[۵۹۷].
روزنامه اطلاعات در مورخه ۲۷/۵/۱۳۳۲، در مورد دکتر بقایی می نویسد که: «مدارکی از جیب دکتر بقایی به دست آمده که اسرار زیادی را فاش میکند… مدارک مهمی در جیب دکتر بقایی به دست مأمورین افتاده است که ارتباط او را با عاملین کودتا و عده ای از افسران دولت ثابت میکند. دکتر بقایی یادداشت های خود را به زبان فرانسه در دفترچه یادداشت کرده است.[۵۹۸]»
در بعد از ظهر روز ۲۷ مرداد، فرمانداری نظامی تهران به دستور دکتر مصدق ختم تظاهرات خیابانی را اعلام کرد. عصر همان روز مأمورین فرمانداری نظامی و انتظامی تهران به تظاهر کنندگانی حمله کردند که علیه شاه و به نفع برقراری جمهوری شعار می دادند. همزمان گروه های کوچکی از اجیر شدگان، اوباش، چاقو کشان که به وسیله برادران رشیدیان و به سرکردگی چند تن از باج گیران معروف تهران با حمایت نیروهای شهربانی و فرمانداری نظامی به همراه سربازان مأمور مقابله با تظاهرات هواداران حزب توده، به سردادن شعارهایی در حمایت از شاه پرداختند. این برخوردها و شعارها تا پاسی از شب ادامه داشت. ناآرامی و آشوب در خیابان ها برقرار بود و با وجود بحرانی بودن شرایط، پلیس برای جلوگیری از تظاهرات کاری انجام نمی داد، رئیس ستاد ارتش، فرمانداری نظامی تهران و رئیس شهربانی، نخست وزیر را مطمئن می ساختند که بر اوضاع مسلط هستند[۵۹۹].
دکتر مصدق خود نوشته است:«در ۲۷ مرداد دستور اکید دادم که ازاخلالگران جلوگیری کنند و هر کس بر خلاف رژیم سلطنت مشروطه اظهاری کند تعقیب نمایند که صبح روز ۲۸ مرداد اوضاع تغییر کرد . نخست وزیر جدید و بعضی از افسران به این بهانه که سلطنت مشروطه در خطر است کودتای دوم را شروع کردند.[۶۰۰]» تظاهرات گروه های سلطنت طلب در صبح ۲۸ مرداد ادامه یافت. گروه های تظاهر کننده در پناه واحد هایی از نظامیان به وزارت خانه ها و ادارات دولتی، احزاب و روزنامه های طرفدار دولت و مخالف شاه حمله بردند و ساختمان های آنها را تصرف کردند. رئیس شهربانی کل کشور(سرتیپ مدّبر) و فرماندار نظامی تهران (سرهنگ اشرفی) که روحیه خود را باخته بودند و حاضر نشدند در روز کودتای ۲۸ مرداد اقدامی کنند. افسران فرماندهی که در کودتای ۲۵ مرداد مستقیماً در کودتا دست داشتند، در بازداشت بودند، اما بقیه از قبیل سرتیپ محمد دفتری، سرتیپ فولادوند و سرهنگ خسرو پناه به فعالیت خود ادامه می دادند. زاهدی از مخفیگاه خود در تهران با رهبران نظامی و غیر نظامی کودتا در تماس بود[۶۰۱]. وقتی خبر آشوب های خیابانی در ۲۸ مرداد به دکتر مصدق رسید و نخست وزیر که از حوادث تهران نگران شده بود، برای کنترل وقایع دستور می دهد رئیس کل شهربانی (سرتیپ مدبر) که آمادگی لازم را نداشت برکنار و به غلامحسین صدیقی وزیر کشور پیغام داد که «سرتیپ شاهنده» را جایگزین وی کند. وقتی فرماندار نظامی هم از فرمان نخست وزیر سر باز زده دکتر مصدق
سرتیپ دفتری را فرماندار نظامی کرده و از صدیقی خواست که ریاست شهربانی را هم به وی بدهد. این در حالی بود که سرتیپ دفتری پیش از این حکم ریاست شهربانی خود را از زاهدی دریافت کرده و به کودتا چیان پیوسته بود[۶۰۲].
رئیس اداره آگاهی (سرهنگ نادری) نیز با کودتاچیان همکاری کرد و دستور داد که فرماندهان یگان های رزمی با نگاه داشتن واحد های تحت امر خود در پادگان ها، عملاً به کمک کودتاچیان آمد[۶۰۳].همچنین عده ای از نظامیان به زندان دژبان حمله بردند و عوامل کودتای ۲۵ مرداد را از زندان آزاد کردند و سرتیپ باتمانقلیچ را به محل ستاد ارتش بردند. یکی دیگر از نقشه های مهم شورشیان تصرف ایستگاه رادیو که تظاهرکنندگان با حمایت نیروهای نظامی و به رهبری سرتیپ فرزانگان در صدد اشغال رادیو تهران برآمدند و ایستگاه رادیو را مورد حمله قرار دادندو آنجا را اشغال و به دروغ اعلام کردند که دولت دکتر مصدق سقوط کرده است.
در بعد از ظهر همان روز خانه دکتر مصدق در محاصره کامل نیروهای نظامی، تانک ها و مسلسل ها قرار گرفته بود. سرتیپ ریاحی رئیس ستاد ارتش در دفتر کارش بازداشت شد. سرتیپ فولادوند به نمایندگی از کودتا چیان از دکتر مصدق خواست که استعفاء دهد ولی دکتر مصدق خودش را هنوز نخست وزیر قانونی مردم می دانست. سرانجام دکتر مصدق خانه خود را از راه پشت بام ترک کرد. سرهنگ ممتاز، که محافظ خانه دکتر مصدق بود تا آخرین گلوله از خانه دکتر مصدق دفاع کرد. سرانجام زاهدی از مخفی گاه خود خارج شد و به ساختمان رادیو تهران رفت و در آنجا، نخست وزیری و آغاز کار خود را اعلام کرد و سپس به باشگاه افسران که به ستاد او تبدیل شده بود رفت. دکتر مصدق در روز ۲۹ مرداد پس از کودتا داوطلبان خود را در اختیار فرمانداری نظامی تهران قرار داد.
به دنبال موفقیت کودتا ۲۸ مرداد، سران کودتا به پست های مهمی منصوب شدند. سرلشکر زاهدی به نخست وزیری منصوب شد، سپهبد شاه بختی به استانداری آذربایجان رسید، سر لشکر با تمانقلیچ رئیس ستاد ارتش شد، سرتیپ دفتری به ریاست کل شهربانی، سرتیپ جهانبانی معاون وزارت کشور، سرتیپ دادستان فرماندار نظامی تهران، اسفندیار بزرگمهر مدیر کل تبلیغات، سرهنگ قربانی دادستان نظامی، سرتیپ گلپیرا به فرماندهی ژاندارمری کل کشور و سرهنگ نصیری رئیس گارد سلطنتی به پیشنهاد نخست وزیر و تصویب شاهنشاه به درجه سرتیپی مفتخر گردید[۶۰۴].
مع الوصف باید گفته شود که دکتر مصدق در ارتباط با آمریکا، دو اشتباه را انجام داد که وی را از کنترل و تسلط بر نیروهای نظامی طرفدار خود عاجز کرد: نخست به دنبال ملاقات با هندرسن سفیر آمریکا، جلوی تظاهرات به نفع خود را گرفت و از هرگونه تظاهرات و از جمله تظاهرات توده ای ها جلوگیری کرد[۶۰۵]. کرمیت روزولت در کتاب کودتا در کودتا بیان می کند که ملاقات هندرسن با دکتر مصدق در جهت اهداف کودتا چیان انجام گرفته است[۶۰۶].
دوم دکتر مصدق برای اینکه روابطش با آمریکایی ها به هم نخورد، از نظارت و کنترل بر اماکنی که به آنها (منظور آمریکایی ها) تعلق دارد خودداری کرد. این مسئله باعث شد افسران طرفدار شاه بتوانند برای اجرای نقشه های خود آزادی عمل داشته باشند« برخی مسئولان ایران مشکوک بودند که سفارت، پناهندگان سیاسی را پناه می دهد. (من هندرسن) مایلم صریحاً بگویم که این دروغ است.» و اگر دولت دکتر مصدق فعالیت آمریکاییان را کنترل می کرد، به راحتی می توانست به مخفیگاه افسران دست یابد[۶۰۷]. این اعتقاد به آمریکاییها و استراتژی دکتر مصدق در حفظ سلطنت وفاداری به شاه نهایتاً باعث سرنگونی دولت دکتر مصدق شد.
۶-۴- نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
قبل از اینکه به بررسی عملکرد افسران حزب توده در کودتای ۲۸ مرداد بپردازیم توضیح مختصری در مورد کودتای نافرجام ۲۵ مرداد و عملکرد افسران حزب توده خواهیم پرداخت. کیانوری در خاطرات خود می گوید: «اولین اطلاع از کودتا در ۱۷ مرداد به ما رسید و من این خبر را به اطلاع مصدق رسانیدم و مطلب در روزنامه حزب منعکس شد… صبح ۲۳ مرداد باز هم ما در نشریات حزب خطر کودتای قریب الوقوع را منتشر کردیم. بعد از ظهر این روز سرهنگ مبشری … خبر داد که برای شب قرار حمله قطعی گارد گذاشته شده و اسامی افسران گرداننده کودتا را هم آورد…[۶۰۸]» از جمله افرادی، که کودتای شب ۲۴ مرداد را به رهبری سازمان افسری حزب توده اطلاع می دهند می توان به سرگرد مهدی همایونی که از اعضای سازمان افسران حزب توده و فرمانده گروهان دو هنگ پهلوی که موفق به جلب اعتماد کودتاچیان شده بود و دیگر سروان اسماعیل فیاضی افسر گارد جاویدان و از اعضای سازمان حزب توده که در شب ۲۴ مرداد ماه به سرهنگ مبشری خبر می دهــد که پس از ساعت ۲۲ سرهنگ نصیری فرمانده گارد با زرهپوش و دسته سرباز با نامه ای از شاه به منزل دکتر مصدق نخست وزیر خواهد رفت. «… زرهپوش و دسته سرباز بی گمان برای این است که دکتر مصدق را دستگیر کرده و با خود ببرد. محمد علی مبشری پس از دریافت گزارش به نزد کیانوری رفته و جریان را به آگاهی او رسانده است و پس از گفت و گو با نورالدین کیانوری [از] تلفنی در کنار خیابان، به خانه دکتر مصدق تلفن کرده و او را آگاه کرد که سرهنگ نعمت اللّه نصیری فرمانده گارد برای دادن نامه نزد او خواهد آمد و گمان می رود بازداشت او در میان است…[۶۰۹]»
رئیس اداره اطلاعات و مراقبت شهربانی کل کشور در دوره نخست وزیری دکتر مصدق، ماشاءاللّه ورقاء بود که از منابع مطلع نظامی آمریکا شنیده بود کودتایی در حال وقوع است، بنابراین جریان را به اطلاع سازمان افسران حزب توده می رساند و سازمان افسران و حزب توده این خبر را از طریق روزنامه ها فاش می کنند[۶۱۰].
برای نمونه می توان از روزنامه شجاعت نام برد که روز قبل(۲۳/۵/۱۳۳۲) از کودتا خبر توطئه کودتاچیان را آشکار می سازد «هشیار و آماده باشیم. کارگران، دهقانان، پیشه وران، روشنفکران، بازرگانان وطن خواه، مردم رشید ایران. دشمن ملت، نوکران دربار، یک بار دیگر برای پایمال کردن محصول مبارزات شرافتمندانه شما، به توطئه دامنه داری پرداخته اند این بار هم دربار، در رأس توطئه جای دارد. قصد آنها اینست که با یک کودتای نظامی، زمام امور را بدست گیرند و نهضت ضد استعماری ملت ما را بنفع اربابان خود مختنق نمایند یکبار دیگر محصول کوششهای طولانی شما، در سایه یک خطر جدی قرار گرفته است. وظیفه دارد که پیش از هر وقت دیگر هشیار و بیدار باشید، باید بمحض بروز خطر با تمام قوای خود و با بهره گرفتن از جمیع امکانات، برای منهدم کردن توطئه دشمنان وارد میدان مبارزه شــوید… شما تا کنون بـارها دربار و عمال آنـرا شکست داده اید، اینبار هم می توانید و باید توطئه ی آنها را در هم بشکنید و تارومارشان سازید. رفقا! دوستان عزیز! دشمن با تمام قوا تلاش می کند. شکست های متوالی روحیه ی او را بسختی متزلزل کرده است. در حالیکه نیروی ملت عظیمست. و از یک روحیه ی عالی برخوردار است؛ دشمن با ضعف شدید روحیه، تفرقه و تشتت دست بگریبانست، شما میتوانید و باید با بهره گرفتن از برتری کمی و کیفی قوا و با استعانت از توده های ملل سراسر جهان که مبارزه حق طلبانه ی شما را تأیید می کند. دشمن را درهم بشکنید. برای در هم شکستن دشمن آماده باشید!»[۶۱۱]
به نظر می رسد حفظ نظام سلطنت و جلوگیری از قدرت یابی حزب توده، دکتر مصدق را به این نتیجه رسانده بود که بعد از کودتای اول، اقدام قاطعی برای جلوگیری از کودتای دوم انجام ندهد. دکتر مصدق از این نگران بود که در روزهای آشوب و هرج و مرج ناشی از کودتا،کودتای دیگری توسط حزب توده علیه سلطنت انجام شود. چون حزب توده برای مقابله با کودتا با تماس تلفنی با دکتر مصدق و نوشتن سرمقاله های پر آب و تاب چون «کودتا را به ضد کودتا تبدیل خواهیم کرد» و آمریکایی ها هم سعی می کردند به این تحلیل دامن بزنند[۶۱۲].
کتاب کودتا در کودتا نوشته کرمیت روزولت بیان کننده این مطلب است که کودتای سیا برای مقابله با کودتای طرفداران حزب توده در ایران بوده است[۶۱۳].
بنابراین دکتر مصدق که می دانست ائتلاف با حزب توده، رنجش و مخالفت آمریکا را در پی خواهد داشت، تشکیل یک جبهه متحد را نپذیرفت، چون نمی خواست دشمنی آمریکا را برانگیزد و از نظر اقتصادی، سیاسی و دیپلماتیک در مقابله با انگلیس در انزوار قرار گیرد[۶۱۴].
به نوشته وزیر امور خارجه انگلیس (آنتونی ایدن) در روزهای کودتا «نخست وزیر [دکتر مصدق] که هنوز مایل نبود کاملاً به کمونیست ها متکی شود روز ۱۸ اوت (۲۷ مرداد) به پلیس دستور داد تظاهرات کمونیست ها را در هم شکند…» و سرکوب مخالفان موجب شد که دکتر مصدق پشتیبانی و حمایت حزب توده را از دست دهد[۶۱۵].
با وجود اینکه حزب توده در دوران نخست وزیری دکتر مصدق غیر قانونی بود اما با کاهش سخت گیری های دولت و به علت آزادی نسبی، سازمان افسران حزب توده نیرومندتر از گذشته شده و اعضای سازمان در همه پست های مهم ارتش حضور داشتند. بنابراین دکتر مصدق در برخورد با حزب توده سیاست ناپایداری را در پیش گرفت؛ به گونه ای که از یک سو، همه تظاهرات حزب توده را ممنوع نکرد و حزب توده را جزء مهمی از ملت ایران دانست و از سویی دیگر، حکم انحلال و ممنوعیت سال ۱۳۲۷ را لغو نکرد و «رهبران تبعیدی را به کشور بازنگرداند و از گفت و گو رسمی برای تشکیل ائتلافی گسترده خودداری ورزید.[۶۱۶]» به طور کلی دکتر مصدق از خطر احتمالی حزب توده نمی ترسید، بلکه بیشتر از خیانت قوای نظامی و انتظامی در هراس بود و از وفاداری ارتش و نیروهای نظامی در تردید بود. سازمان افسران حزب توده به دلیل حضور گسترده در نیروهای نظامی و انتظامی به طور کلی ارتش، از توطئه هایی که بر علیه نهضت ملی در ارتش شکل می گرفت، آگاه بود و خطر آن را درک می کرد. ولی سازمان افسران حزب توده در روز ۲۸ مرداد با پیروی از رهبری حزب توده بدون اینکه طرح و برنامه ای داشته باشند به نظاره ایستادند. تنها معدودی از اعضای سازمان افسران[۶۱۷] به ابتکار و تصمیم خودشان عمل کردند[۶۱۸]. خاطرات کیانوری بیان کننده این مطلب است که دکترمصدق به کنترل مخالفان سلطنت پرداخته است. «مصدق که وحشت زده شده بود، به فرمانداری نظامی تهران دستور داد تظاهرات حزب توده را سرکوب کند. از صبح ۲۷ مرداد این دستور به اجرا گذاشته شد و در ساعت بعد از ظهر و غروب به اوج رسید. در روز ۲۷ مرداد، نزدیک به ۶۰۰ نفر از افراد ومسئولین و کادرهای حزب که بعضی در رده های متوسط یعنی عضو کمیته های محلی بودند، دستگیر شدند که همین امر ضربه بسیار بزرگی بر ارتباطات حزب وارد آورد.[۶۱۹]»
به نظر می رسد که دلیل اصلی ردّ پیشنهاد حزب توده مبنی بر به میدان آوردن طرفداران حزب، برای جلوگیری از کودتا ۲۸ مرداد همین موضوع بوده است که تا حدودی هم موجه به نظر می رسد.
کیانوری در مورد عملکرد حزب توده در مورد کودتای ۲۸ مرداد می گوید: حزب از شروع کودتا صبح ۲۸ مرداد اطلاعی نداشت و بعد از اینکه از جریان کودتا مطلع شدیم، با دکتر مصدق تماس گرفتیم، دکتر مصدق با صراحت تمام پاسخ داد:«آقا، شما را به خدا کاری نکنید که پشیمانی به بار بیاورد… همه نیروهای امنیتی وفادار هستند و این جریان به زودی برطرف می شود…» در تماس آخری که من با دکتر مصدق در حدود ساعت ۲ بعد از ظهر داشتم، دکتر مصدق گفت: «آقا همه به من خیانت کردند. شما اگر کاری از دستتان بر می آید، بکنید. شما به وظیفه ملی خود هر طور که صلاح می دانید عمل بکنید[۶۲۰].» اما دکتر مصدق در خاطرات خود از چنین ارتباط تلفنی با کیانوری چیزی نگفته است.
بنابراین حزب توده و سازمان افسران نتوانست در کودتای ۲۸ مرداد نقش مهمی را ایفا کند و رهبران حزب در یک دوگانگی بودند و نتوانستند این کودتا را همانند دیگر کودتاها خنثی کنند. چنانکه بابک امیر خسروی معتقد است که کودتای ۲۸ مرداد اقدامی برنامه ریزی شده نبود[۶۲۱].
از مهمترین ضعف های حزب توده در کودتای ۲۸ مرداد عواملی را می توان ذکر کرد که به قرار زیر است:
۱- حزب توده علی رغم هشدارهایی که به دکتر مصدق می داد در مقابل کودتا غافل گیر شد.
۲- گرچه حزب توده قبلاً نیروهای خود را آماده مبارزه نظامی نکرده بود ولی می بایست در کودتا ۲۸ مرداد نیروهای موجود را وارد عمل کند.
درنتیجه در هر تکرار طراحی گام‌های زیر می‌بایست طی گردند:
الف) تعیین خواص سازهای ساختمان
ب) تعیین نسبت میرایی موردنیاز.
ج) انتخاب محل مناسب و قابل‌دسترسی برای میراگرهای ویسکوالاستیک در ساختمان
د) انتخاب سختی میراگر و ضریب اتلاف
هـ) محاسبه نسبت میرایی معادل با بهره گرفتن از روش انرژی کرنشی
و) تحلیل سازه با بهره گرفتن از نسبت میرایی فوق
هنگامی‌که گام‌های (هـ) و (و) نسبت میرایی موردنیاز و ضوابط کارایی سازه را ارضاء نمودند، طراحی را میتوان خاتمه یافته قلمداد نمود. در غیر این صورت، یک دوره جدید طراحی با انجام دوباره گام‌های فوق می‌بایست انجام گیرد[۶۰].
درروند طراحی مطرح‌شده، تعیین نسبت میرایی موردنیاز، انتخاب سختی میراگر و ضریب اتلاف از اهمیت بسزایی برخوردار است. نسبت میرایی موردنیاز را میتوان با بهره گرفتن از طیف پاسخ زلزله با نسبت‌های مختلف میرایی تعیین نمود. سختی میراگر K و ضریب اتلاف را در طی یک‌روند سعی و خطا میتوان تعیین نمود. همچنین آنها را میتوان بر اساس این فرض که سختی اضافه‌شده ناشی از میراگر ویسکوالاستیک را میتوان به‌سختی طبقه مربوطه سازه متناسب نموده تعیین کرد. این امر با قدری تغییر درروش انرژی کرنشی مودال برای هر طبقه به‌صورت زیر قابل بیان میباشد:
برای یک ماده ویسکوالاستیک با G و G معلوم، مساحت میراگر A از رابطه زیر قابل‌تعیین
میباشد.
h ضخامت میراگر بوده و از روی حداکثر تغییر شکل مجاز میراگر قابل‌تعیین خواهد بود. خصوصیات میراگر را میتوان بر اساس ثلث حداکثر کرنش ایجادشده در میراگر محاسبه نمود. همچنین معمولاً حداکثر کرنش مجاز میراگر ویسکوالاستیک نباید از ۱۰۰% تجاوز نماید و عموماً در حدود ۶۰% لحاظ میشود[۶۰].
علاوه بر روش طراحی تشریح شده، ژانگ و سونگ روش مشابهی را برای تخمین اولیه مقدار سطح میراگر مورد نیاز برحسب نسبت میرایی ارائه داده اند که در ادامه به این روش اشاره می گردد[۶۱].
در این روش با فرض یک ساختمان n طبقه که در آن میراگرها بصورت یکنواخت با ضخامت h و سطح A در تمامی طبقات پخش می شوند و با فرض اینکه شکل مود اول سازه مثلثی بوده و در نتیجه تغییر مکان نسبی هر طبقه مقدار می باشد نسبت میرایی ایجاد شده از رابطه (۲-۶۳) حاصل می شود.
که در آن انرژی مستهلک‌شده توسط میراگر و E انرژی کرنشی ذخیره‌شده در سازه دارای میراگر میباشد این انرژی‌ها با فرضیات مذکور به‌صورت زیر محاسبه می‌گردند.
که در این معادلات سختی طبقه iام ، سختی ناشی از میراگر ویسکوالاستیک و n تعداد طبقات و زاویه میراگر با افق میباشد. با جای گذاری معادلات (۲-۶۴) و (۲-۶۵) در معادله (۲-۶۳) و حل آن برحسب A، رابطه زیر به دست می‌آید.
البته درصورتی‌که از شکل مودی واقعی سازه در محاسبات مذکور استفاده گردد به رابطه دقیق‌تری خواهیم رسید. بنابراین برای استفاده از این رابطه پس از فرض مقدار میرایی مورد لزوم و مقدار ضخامت برحسب حداکثر کرنش مجاز مقدار A از رابطه قبل محاسبه میشود. البته ازآنجاکه اضافه نمودن میراگر سبب تغییرات سختی و فرکانس سازه میگردد، درنتیجه با تغییر فرکانس سازه مقدار میرایی نیز متفاوت خواهد بود و باید دوباره با توجه به فرکانس جدید سازه تخمین زده شود و مقدار جدیدی برای A محاسبه گردند. بنابراین باید با سعی و خطا از معادله استفاده نمود تا جایی که جواب‌ها به همگرایی مطلوب برسند.
۲-۵-۷-۶ پیشینه کاربردی میراگرهای ویسکوالاستیک
کاربرد مواد ویسکوالاستیک در کنترل ارتعاشات به دهه ۱۹۵۰ برمی‌گردد، به‌طوری‌که رس و همکاران از آن در صنایع هوایی به‌منظور کنترل ارتعاشات و جلوگیری از پدیده خستگی در بدنه هواپیماها استفاده کردند ولی اولین کاربرد آن در مهندسی عمران به سال ۱۹۶۹ برمی‌گردد که در برج‌های دوقلوی تجارت جهانی از ۱۰۰۰۰عدد میراگر ویسکوالاستیک به‌منظور مقاومت در برابر باد استفاده شد و پس‌ازآن در سال ۱۹۸۲ از تعداد۲۶۰ میراگر ویسکوالاستیک در سازه ۷۳ طبقه کلمبیا سیفرست[۶۱] در آمریکا و همچنین در سال ۱۹۸۸ از تعداد ۱۶ میراگر ویسکوالاستیک در سازه ۶۰ طبقه برای مقاومت در برابر ارتعاشات باد استفاده شد .
اولین کاربرد مواد ویسکوالاستیک به‌منظور مقابله در برابر زلزله به سال ۱۹۹۳ در آمریکا برمی‌گردد که به‌منظور مقاومسازی لرزهای در سازه فولادی ۱۴ طبقه سانتا کلارا کانتری[۶۲] استفاده شد. این سازه که در سال ۱۹۷۶ احداث‌شده بود به‌وسیله ۱۶ میراگر ویسکوالاستیک مقاومسازی شد.
از موارد دیگر کاربرد میراگر ویسکوالاستیک میتوان به کاربرد آن در سقف ایستگاه راه‌آهن چین _ تام[۶۳] در تاپیه تایوان در سال ۱۹۹۴ و همچنین در برج توریشیما[۶۴] در ژاپن در سال ۱۹۹۹ اشاره کرد[،۶۲،۶۰].
در بررسی مطالعات انجام شده در مورد میراگرهای ویسکوالاستیک میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
ژانگ و سونگ در سال ۱۹۹۱، با نصب سه نوع میراگر ویسکوالاستیک با مشخصات متفاوت در ساختمان ۵ طبقه فولادی و با بهره گرفتن از آزمایشات میز لرزه، به بررسی عوامل موثر بر عملکرد میراگرهای ویسکوالاستیک همچون دما و فرکانس و … پرداختند. آنها دریافتند که این نوع از میراگرها تاثیر زیادی در کاهش پاسخهای سازهای در همه سطوح دارند[۶۳].
ژانگ و لای در سال ۱۹۹۶ مطالعاتی بر روی رفتار غیرخطی یک سازه فولادی سه طبقه به کمک آزمایشات میز لرزه در دمای ۲۸ درجه سانتی گراد انجام دادند و نتایج را در حالات با میراگر و بدون میراگر مقایسه نمودند. نتایج نشان داد که اضافه شدن میراگر به سازه، تاثیر زیادی در کاهش پاسخهای سازه و نیاز شکلپذیری تحت زلزلههای قوی دارد. همچنین یک سازه میراشده به کمک میراگر ویسکوالاستیک با میرایی زیاد، تحت زلزلههای بزرگ و قوی الاستیک باقی میماند[۶۴].
لی و کیم در سال ۲۰۰۲، روشهای مختلف تحلیل سازههای با میراگر ویسکوالاستیک نظیر انتگرال گیری مستقیم، اصل برهم نهی مودها و روش انرژی کرنشی مودال را بر روی سازههای ۱۰ و ۲۰ طبقه مورد تحلیل قرار داده و نتایج را باهم مقایسه نمودند[۶۵].
مادسن و همکاران در سال ۲۰۰۳، با انجام مطالعاتی بر روی میراگرهای ویسکوالاستیک بیان داشتند که اولاً عملکرد میراگرها در برابر زلزلههای مختلف تغییر میکند و این به دلیل این است که محتوای فرکانسی زلزله‌ها با یکدیگر فرق دارد و در ثانی میراگرهای ویسکوالاستیک در طبقات پایین یعنی درجایی که نزدیک‌ترین مکان به منبع انرژی ورودی است عملکرد بهتری دارند[۶۶].
تزکان و اولوکا در سال ۲۰۰۳، یک قاب فولادی ۷طبقه و قاب بتن مسلح ۱۰ و ۲۰ طبقه را تحت آنالیز دینامیکی غیرخطی قرار دادند و با بررسی برش پایه، جابجایی بام و شتاب مطلق بام به این نتیجه رسیدند که حضور میراگر ویسکوالاستیک در سازهها با توجه به میرایی در نظرگرفته شده برای آنها، به اندازه زیادی از پاسخهای سازهای میکاهد[۶۷].
رحمت آبادی و رحیم زاده در سال ۲۰۰۳، با انجام مطالعات پارامتریک بر روی مدلهای سازهای فولادی با تعداد طبقات و دهانههای متفاوت، تاثیر اثر میزان میرایی الحاقی به سازه با بهره گرفتن از میراگرهای ویسکوالاستیک و نیز تاثیر محتوای فرکانسی رکودهای زلزله بر عملکرد این نوع میراگرها را مورد بررسی قرار دادند و نسبت به پیشنهاد یک الگوی توزیع بهینه میراگرها در ارتفاع سازه اقدام نمودند[۶۸].
مین و کیم در سال ۲۰۰۴، به انجام آزمایش لرزهای یک قاب فولادی ۵ طبقه با میراگر ویسکوالاستیک پرداختند. آنها با نصب میراگر ویسکوالاستیک به صورت شورون در طبقات مختلف و تحت دو دمای ۲۴ و ۳۰ درجه سانتی گراد، به بررسی عملکرد میراگرها پرداختند و دریافتند که با نصب میراگرها در سازه، پاسخهای شتاب به اندازه زیادی کاهش مییابد که این کاهش در دمای ۲۴ درجه بیشتر از دمای ۳۰ درجه سانتی گراد بوده است[۶۹].
زینالی و زهرایی در سال ۲۰۰۴، با بررسی ۱۸ نمونه قاب ساختمانی با ارتفاعهای متفاوت و با سیستمهای باربر جانبی قاب خمشی، قاب مهاربندی و قاب دوگانه به تاثیر کاربرد میراگرهای ویسکوالاستیک در کاهش پاسخهای لرزهای سازهها، مانند تغییرمکان طبقه آخر و نیروی ایجادشده در اعضا پرداختند[۷۰].
طهرانی و مالک در سال ۲۰۰۴، به بررسی آسیب پذیری و شیوه های بهسازی سازههای فولادی به کمک انواع میراگرها ، ازجمله میراگرهای ویسکوز و ویسکوالاستیک پرداختند. بدین منظور یک ساختمان ۹ طبقه فولادی را تحت تحلیل دینامیکی غیرخطی هفت شتابنگاشت قرار دادند. نتایج نشان داد که استفاده از میراگرهای فوق در سازه باعث کاهش جابجایی و خرابی در سازه می شود و بسیاری از ستونها در حالت الاستیک باقی میماند[۵۸].
قنبری و رحیم زاده در سال ۲۰۰۸، با بررسی مدلهای سه بعدی نامنظم سازهها، عملکرد میراگرهای ویسکوالاستیک را در کاهش پاسخهای لرزهای با در نظرگرفتن اثر اندرکنش خاک و سازه مورد بررسی قرار دادند[۷۱].
با توجه به انجام مطالعات اخیر بر روی میراگرهای ویسکوالاستیک، هدف از تحقیق حاضر، بررسی تاثیر استفاده از میراگرهای ویسکوالاستیک به عنوان یک روش مقاومسازی، بر کاهش خسارت لرزهای سازه های فولادی با تکیه بر مفاهیم انرژی میباشد. بدین منظور سه قاب فولادی با ارتفاعهای متفاوت، تحت هفت رکورد زلزله حوزه دور و هفت رکورد زلزله حوزه نزدیک مورد تحلیل دینامیکی غیرخطی قرار داده شدند و با بهره گرفتن از روابط پارک - انگ [۲۲] به تعیین شاخص خسارت پرداخته و نتایج، قبل و پس از اضافه نمودن میراگر به قابهای مورد بررسی، با تکیه بر مفاهیم انرژی مورد بررسی و مقایسه قرار داده شد که در فصل چهارم بطور مفصل در مورد نتایج بحث خواهد شد.
معرفی و مدلسازی سازههای موردمطالعه
مقدمه
به‌منظور مطالعه و مقایسه میزان خسارت اعضا و طبقات در ساختمانهای فولادی با سیستم قاب خمشی، تعداد سه قاب خمشی فولادی با ارتفاعهای متغیر و تعداد دهانه ثابت انتخاب‌شده‌اند. در این فصل به نحوه مدلسازی و تحلیل قابهای موردنظر پرداخته می شود. در ادامه نحوه انجام تحلیل دینامیکی غیرخطی و خصوصیات نرمافزار Perform3D [72]بیان شده و صحت مدلسازی میراگر ویسکوالاستیک در نرمافزار، موردبررسی قرار میگیرد.
قابهای موردبررسی در این مطالعه
برای ارزیابی آسیبپذیری قابهای فولادی بر اساس مفاهیم انرژی، مقایسه میزان خسارت طبقات و قابها، همچنین ارائه راهکاری جهت کاهش میزان خسارت در میان اعضای قابهای فولادی با سیستم قاب خمشی متوسط، ابتدا سه قاب ۴، ۸ و ۱۲ طبقه فولادی با ارتفاع یکسان ۳ متر برای تمام طبقات انتخاب‌شده‌اند. سپس بارگذاری جانبی هر یک از قابهای مذکور در شرایط یکسان و بر اساس ضوابط مندرج در آئین‌نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰ - ویرایش اول) به روش استاتیکی معادل صورت پذیرفت. برای تحلیل و طراحی الاستیک سازه از نرمافزار ETABS ver.9.5.0 استفاده‌شده است که طراحی قابها به روش تنش مجاز و بر اساس ویرایش اول استاندارد ۲۸۰۰ [۴]، با تکیه بر توزیع مقاومت یکسان در طبقات انجام‌شده است. سپس تحت هفت شتابنگاشت زلزله دور و نزدیک که بر اساس استاندارد ۲۸۰۰ - ویرایش سوم[۴۵] به زلزله طرح مقیاس شده بودند قرار گرفتند. مشاهده‌شده که مقادیر تغییر مکان جانبی نسبی طبقات در قابهای موردبررسی در محدوده مجاز آیین‌نامه قرار ندارد و قابهای فوق نیازمند به مقاومسازی میباشند که در این تحقیق از میراگرهای ویسکوالاستیک به‌منظور مقاومسازی استفاده‌شده است و درنهایت پس از کنترل تغییر مکان بر اساس آیین‌نامه ، مقایسه ای از مقادیر خسارت در قابهای فوق، قبل و بعد از مقاومسازی انجام گرفت و پارامترهایی از قبیل جابجایی بام، برش پایه و مقادیر انرژی هیسترزیس، انرژی باقیمانده و نسبت انرژی هیسترزیس به انرژی ورودی نیز موردبررسی و مقایسه قرار گرفت.
بارگذاری و طراحی قابها در نرمافزار ETABS ver9.5.0
در مدلسازی قابهای موردبررسی، فرضیات زیر در نظر گرفته‌شده است:
-
- ارتفاع کلیه طبقات ثابت و برابر ۳ متر و عرض دهانهها ۵ متر در نظر گرفته‌شده است.
-
- بار مرده و زنده در تمام طبقات به ترتیب برابر با و در نظر گرفته‌شده است. سقف از جنس تیرچه‌بلوک یونولیتی باضخامت ۲۵ سانتیمتر میباشد.
-
- کاربری ساختمان مسکونی و با درجه اهمیت متوسط میباشد که بر روی خاک نوع ۲ بر اساس تقسیم بندی استاندارد ۲۸۰۰ ایران واقع شده است.
- از فولاد با مدول الاستیسیته و تنش تسلیم و تنش نهایی (گسیختگی) استفاده‌شده است.
فصل پنجم
بحث و نتیجه گیری
پیشنهادها
۵-۱- خلاصه تحقیق
در استان مازندران، بخشی از مشکلات حمل و نقل مربوط به تصادفات جادهای است. هزینه های ناشی از آن، یکی از چالشهای مهم استان بوده و خسارتهای مالی ناشی از آنها که بر بودجه خانواده های استان تحمیل می شود. از این رو ضرورت دارد به منظور جلوگیری از خسارتهای تصادفات جادهای، راهکارهای موثری به اجرا گذارده شود. بر همین اساس تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان مازندران در سال۱۳۹۲ مورد بررسی قرار گرفت.
میزان تلفات برونشهری استان مازندران در سال ۱۳۹۲، نسبت به سال گذشته ۱.۱ درصد افزایش داشته است. این استان با ۵۹۱ نفر کشته در تصادفات برونشهری رتبه دوم کشور را در سال ۱۳۹۲ به خود اختصاص داده است. بنابراین دلایل آن و محاسبه فراوانی این دلایل می تواند راهی برای کاهش تصادفات در جادههای استان مازندران باشد
وجود شهرها و روستاهای فراوان، افزایش آسفالت راههای روستایی و خصوصیات اجتماعی و اقتصادی باعث شده است تا بخش زیادی از سفرها در شهرها و محورهای روستایی، دستکم در مسافتهای کوتاه، با خودروهای سواری انجام پذیرد. از سویی دیگر، مشخصات خاص جغرافیایی و جمعیتی در استان مازندران همچون تعدد شهرها و نزدیکی روستاها به محورهای اصلی جادهای، وجود کاربری های متعدد و متنوع در حاشیه راه ها، تراکم بالای جمعیت و غیره و مشکلات فرهنگی و اجتماعی مانند کمبود فرهنگ استفاده ایمن و اطلاعات کافی از نحوه استفاده از وسیله نقلیه نیز باعث افزایش تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان مازندران گردیده است.
ایمن سازی تقاطع های هم سطح در محورهای برون شهری و ساماندهی تسهیلات مناسب عابران پیاده و فرهنگ سازی جهت استفاده از تسهیلات موجود موجبات کاهش تصادفات و تلفات این قشر را فراهم می سازد.
افزایش تحصیلات و بهبود سطح آگاهی از میزان خطر احتمالی در رانندگی میکاهد.همچنین تجهیز و حضور به موقع امدادرسانان می تواند موجب کاهش تلفات گردد. ایجاد روشنایی مناسب، ترمیم و بازسازی خط کشیها در افزایش ایمنی در شب هنگام موثر میباشد. تعریض سطح سواره رو و شانه راه و جدا سازی خطوط رفت و برگشت و نصب حفاظهای طولی را در جادههای اصلی می تواند سبب کاهش تلفات تصادفات جادهای شود.
بنابراین با توجه به اهمیت این محورها از نظر مواصلاتی و جذبه های گردشگری، ایمن سازی آنها جهت کاهش بروز تصادفات و تلفات از اهمیت بالایی برخوردار است. بنابراین برای بهتر شدن هرچه بیشتر وضعیت، باید شرایط موجود در استان مازندران بازنگری شده و نقش عوامل تاثیر گذار تا حد ممکن کاهش یابد. ﺑﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ اﻧﻮاع ﻋﻮاﻣﻞ ﺗاﺛﻴﺮ ﮔﺬار و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻬﻢ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻋﻤﺎل ﻳﺎد ﺷﺪه، ﻣﻲﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ اﺗﺨﺎذ ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﻻزم ﺑﺎ اصلاح آنان، از ﻧﺮخ ﺑﺮوز ﺣﻮادث ترافیکی و تصادفات جاده ای ﻛﺎﺳت.
سهم تلفات عابران پیاده رقم قابل توجهی در محورهای برون شهری می باشد. ایمن سازی تقاطع های هم سطح در محورهای برون شهری و ساماندهی تسهیلات مناسب عابران پیاده (نظیر پل های روگذر عابر پیاده) و فرهنگ سازی جهت استفاده از تسهیلات موجود موجبات کاهش تصادفات و تلفات این قشر را فراهم می سازد.
بیشترین شمار تلفات در گروه تحصیلی ابتدایی و بی سواد اتفاق افتاده و سهم تصادفات افراد تحصیل کرده بسیار کمتر است. این امر نقش سطح آگاهی از میزان خطر احتمالی در رانندگی آنان در سطح ایمن تری نسبت به دیگران نشان می دهد. با توجه به این امر تهیه و تدوین برنامه هایی با موضوع ایمنی می تواند نقش موثری در کاهش تلفات افراد بی سواد و کم سواد را ایفا نماید
با توجه به اینکه ۱۰% تلفات در حال انتقال به مراکز درمانی اتفاق افتاده تجهیز و حضور به موقع امداد رسانان می تواند موجب کاهش تلفات گردد. همچنین به علت بالا بودن فوت تصادفات استان در بیمارستان می طلبد امکانات بیشتری به این امر اختصاص یابد. همچنین بیشترین تعداد تلفات ناشی از شکستگی های متعدد بوده و ضربه به سر علت بعدی تلفات رانندگی است. که نشان از فقدان ایمنی لازم وسایل نقلیه و عدم احتیاط رانندگان دارد.
با توجه به اهمیت محورهای استان و حجم تردد بالای مسافران نا آشنا به وضعیت محور ایجاد روشنایی مناسب، ترمیم و بازسازی خط کشی ها در افزایش ایمنی در شب هنگام موثر می باشد. همچنین وجود تقاط های هم سطح، عدم جداسازی خطوط رفت و برگشت و عدم استفاده موتور سواران و عابران پیاده از تسهیلات موجود موجب بروز بیشترین تصادفات دو گروه فوق است. تلفات بالای موتور سواران و عابران پیاده، لزوم ایمن سازی تردد این قشر را گوشزد می نماید.
بر اساس آمار بیشترین تصادف در راه اصلی اتفاق افتاده و این امر نیاز به تعریض سطح سواره رو و شانه راه و جدا سازی خطوط رفت و برگشت و نصب حفاظ های طولی را در جاده های اصلی نشان می دهد. همچنین تصادفات واژگونی سهم بالایی را به خود اختصاص داده که عوامل مهمی نظیر سرعت بالا و خواب آلودگی در آن تاثیرگذار است.
وجود تلفات بالا در تصادفات جادهای استان طلب می کند تا ضمن کنترل و نظارت مستمر بر عبور و مرور جادهها، بر میزان کنترل و نظارت بر جادهها به‌طور محسوسی افزوده شود تا از میزان تصادفات رانندگی و عوارض ناشی از آن، تا حد امکان کاسته گردد. بنابراین با توجه به اهمیت این محورها از نظر مواصلاتی بودن و جذبه های گردشگری، ایمن سازی آنها جهت کاهش بروز تصادفات و تلفات از اهمیت بالایی برخوردار است.
۵-۲- یافتههای تحقیق
در مطالعه انجام شده، میتوان به تلفات بیشتر رانندگان، تاثیر جنس مذکر ،۳۰-۲۱ سال، سطح تحصیلات پایین افراد، احتمال بیشتر مرگ در محل حادثه، در راه اصلی، برخورد وسایل نقلیه با یکدیگر و خودروهای سبک در بروز تصادفات منجر به فوت پی برد و بر اساس این یافته که بیشترین متوفیات در بر اثر شکستگیهای متعدد و در روز قربانی شده اند.
۵-۳-پاسخ به پرسشهای پژوهش
پاسخ پرسش یک:
در سال ۱۳۹۲ از مجموع ۵۹۱ نفر فوت‌شدگان حوادث رانندگی معادل ۲۵۹ نفر (%۴۴) آنان را رانندگان خودرو، ۱۷۱ نفر (%۲۹) سرنشینان خودرو، ۱۶۱ نفر (%۲۷) آنان را عابران پیاده و بقیه را سایر، تشکیل داده‌اند. در این آمار، بیشترین کشته‌ها در تصادفات جادهای در سال ۱۳۹۲ مربوط به رانندگان و سپس مربوط به سرنشینان خودرو است.
پاسخ پرسش دوم:
تلفات ناشی از تصادفات استان به تفکیک سن و جنس متوفی عبارتند از؛ سهم تصادفات مردان ۷۵ درصد زنان ۲۵درصد است. تلفات و معلولیت مردان در تصادفات جادهای استان ۳ برابر زنان است، از هر ۴ نفر کشته، ۳ نفر مرد هستند. همچنین بیشترین تلفات عمدتا در گروه سنی ۲۱-۳۰ سال با سهم ۲۶% اتفاق افتاده است. از لحاظ سنی ۵ درصد افراد فوت شده (۳۲ نفر) در تصادفات سال گذشته ۱۰ سال و کمتر، ۱۱ درصد (۶۷ نفر) ۲۰-۱۱ سال، ۲۶ درصد (۱۵۳ نفر) ۳۰-۲۱ سال، ۱۴ درصد (۸۴ نفر)۴۰-۳۱ سال، ۱۲ درصد (۷۳ نفر) ۵۰-۴۱ سال، ۱۱ درصد (۶۳ نفر)۶۰-۵۱ سال و ۲۰ درصد (۱۱۹ نفر) کشته های تصادفات ۶۰ سال به بالا داشته‌اند.
پاسخ پرسش سوم:
تلفات ناشی از تصادفات استان به تفکیک تحصیلات متوفی عبارت از بیسواد ۱۴۷ نفر (%۲۵)، ابتدایی ۱۰۴ نفر (%۱۸)، راهنمایی ۱۰۱ نفر (%۱۷)، دبیرستان ۶۸ نفر (%۱۱)، دیپلم ۸۴ نفر (%۱۴)، دانشجو ۲۷ نفر (%۵)، فوق دیپلم ۱۴ نفر (%۲)، لیسانس ۳۸ نفر (%۶) و فوق لیسانس و بالاتر ۸ نفر (%۱) است. در این آمار بیشترین شمار تلفات در گروه تحصیلی ابتدایی و بیسواد اتفاق افتاده است(۴۳% از کل تلفات) و سهم تصادفات افراد تحصیل کرده بسیار پایین میباشد. همچنین تلفات ناشی از تصادفات جادهای افراد زیر دیپلم %۷۱ است. یعنی از هر ۱۰ نفر کشته شده در راههای استان، ۷ نفر تحصیلات زیر دیپلم دارند. در واقع این افراد کسانی هستند که بین سنین ۲۰ تا ۵۰ سال قرار دارند.
پاسخ پرسش چهارم:
بر اساس آمار به دست آمده از پزشکی قانونی، در سال ۱۳۹۲، %۵۴ تلفات (۳۲۱ نفر) در محل حادثه اتفاق افتاده و %۳۵ آن در بیمارستان (۲۰۷ نفر) و %۱۰ در حین انتقال (۵۶ نفر) رخ داده است. در کشور تلفات در محل حادثه %۵۴، در بیمارستان %۳۱.۶ و %۸ در حین انتقال اتفاق افتاده است.
پاسخ پرسش پنجم:
بر اساس آمار به دست آمده از پزشکی قانونی، در سال ۱۳۹۲، %۵۴ تلفات (۳۲۱ نفر) در محل حادثه اتفاق افتاده و %۳۵ آن در بیمارستان (۲۰۷ نفر) و %۱۰ در حین انتقال (۵۶ نفر) رخ داده است. در کشور تلفات در محل حادثه %۵۴، در بیمارستان %۳۱.۶ و %۸ در حین انتقال اتفاق افتاده است.
پاسخ پرسش ششم:
تصادفات فوتی بر حسب وضعیت روشنایی در هنگام تصادف به گروه های شب، روز، هنگام طلوع یا غروب آفتاب و… تقسیم شده اند. بر اساس دسته بندی فوق، در سال ۱۳۹۲،%۶۰ تلفات (۳۵۲ نفر) مربوط به تصادفاتی است که در روز اتفاق افتاده است. سهم تصادفات شب %۳۲ (۱۹۲ نفر)، هنگام طلوع یا غروب آفتاب %۷ (۴۵ نفر) و نامعلوم %۱ (۲ نفر) بوده است..
پاسخ پرسش هفتم:
در سال ۱۳۹۲، ۸۲% تلفات مربوط به تصادفاتی است که در راه اصلی اتفاق افتاده و سهم تصادفات بزرگراهی ۷ درصد بوده است. همچنین ۵ درصد در راه فرعی، ۲ درصد در آزادراه ها و ۴ درصد در سایر راه ها اتفاق افتاده است. به بیان دیگر در سال ۱۳۹۲، ۴۸۴ نفر در راههای اصلی، ۴۱ نفر در بزرگراه، ۲۸ نفر در راه فرعی، ۱۳ نفر در آزادراه، ۲۴ نفر در سایر مسیرها و ۱ نفر نیز در مسیرهای نامعلوم جان باخته‌اند. بیش از ۸۰ درصد تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان مازندران در راههای اصلی اتفاق افتاده است.
پاسخ پرسش هشتم:
از مجموع ۵۹۱ نفر فوت‌شدگان تصادفات جادهای استان در سال ۱۳۹۲، ۵۰۶ نفر یا %۸۵.۹ مصدومان و زخمیهای منجر به فوت از طریق آمبولانس به مراکز درمانی و بیمارستانها انتقال پیدا کرده‌اند. بعد از آمبولانس نباید از نقش خودروهای گذری که معمولا فاقد لوازم، تجهیزات، امکانات و تجربه درمانی هستند غافل بود، زیرا در همین سال، ۷۱ نفر یا %۱۱.۷ از مصدومان و زخمیهای منجر به فوت توسط این خودروها به مراکز درمانی و بیمارستانها منتقل شده‌اند.همچنین ۳ نفر یا %۰.۵ توسط خودروهای پلیس، ۲ نفر یا %۰.۳ توسط سایر خودروها و ۹ نفر یا %۱.۵ به شکل نامعلوم به مراکز درمانی و بیمارستانها انتقال یافتهاند.
پاسخ پرسش نهم:
درسال ۱۳۹۲، ۴۹% تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان مازندران (۲۸۸ نفر) مربوط به برخورد وسایل نقلیه با یکدیگر و سهم برخورد با عابران پیاده نیز %۲۷ (۱۵۸ نفر) بوده است. تلفات مربوط برخورد با شی ثابت و واژگونی %۹(۵۴ نفر) و سقوط ۵%(۲۷ نفر) بوده است. در حالیکه در آمار کشوری برخورد وسایل نقلیه با یکدیگر %۴۹.۴، برخورد با عابران پیاده %۱۳.۲،برخورد با شی ثابت %۵.۱، واژگونی %۲۸ و سقوط %۱.۱ اعلام شده است.
پاسخ پرسش دهم:
در سال ۱۳۹۲، خودرو مورد استفاده ۲۳۵ نفر (۴۰ درصد) از افراد متوفی خودرو سواری، ۱۱۸ نفر (۲۰ درصد) موتورسیکلت، ۲۷ نفر (۵ درصد) وانت بار، ۱۰ نفر (۲ درصد) کامیون، ۵ نفر (۱ درصد) کامیونت، ۱ نفر (درصد) تریلی، ۳ نفر (۱ درصد) ماشینهای کشاورزی، ۱۹ نفر (۳ درصد) اتوبوس و مینی بوس بوده است. در حالی که در کشور به ترتیب خودروی سواری، موتور و عابر پیاده به ترتیب با %۴۹.۷، %۱۷.۹ و %۱۳.۳ بوده است.
۵-۴- مقایسه نتایج تحقیق با نتایج سایر محققان
یافتههای این پژوهش با نتایج سایر پژوهشهای انجام یافته درخصوص تلفات تصادفات جادهای نشان میدهد:
پژوهش حاضر ضمن تایید برخی از عوامل برشمرده شده در سایر پژوهشها، موضوع عوامل تاثیر گذار در تلفات ناشی از تصادفات جادهای را به صورت اختصاصی برای این استان تعیین و نشان میدهد این عاملهای بررسی شده مختص یک استان نبوده و بسیاری از این عاملها در سایر استانهای کشور نیز به گونه مشابه میباشد. اما برخی از این عوامل بر اساس مقتضیات استان بوده و نتایج در سایر استان نسبت به استان مازندران متفاوت خواهد بود. در واقع تلفات ناشی از تصادفات جادهای بر اساس نوع جادهها، آب و هوا و غیره تفاوتهای خواهد داشت. همانند اینکه: اکثر تلفات ناشی از تصادفات جادهای استانها را عابران پیاده تشکیل داده و محل اصلی وارد شدن ضربه و علت نهایی مرگ، ضربه به ناحیه سر بوده است. در حالیکه در بررسی تلفات جادهای مازندران اکثر حوادث قربانیان را رانندگان و بیشترین تعداد تلفات ناشی از شکستگی های متعدد بوده است.
۵-۵- محدودیتهای تحقیق
کمبود و فقدان منابع علمی قابل دسترس و استفاده:
منابع علمی کم و محدودی در این زمینه موجود بوده که به طور مستقیم به موضوع مورد مطالعه و تحقیق مربوط باشد.
نبود کار مشابه در این زمینه:
با وجود کوشش بسیار محقق موفق به پیدا کردن پژوهشی که به طور مستقیم به این موضوع پرداخته باشد، نشد.
بررسی برخی از عوامل تاثیر گذار:
یکی از محدودیتهای پژوهش حاضر آن است که تنها برخی از عوامل تاثیر در تلفات ناشی از تصادفات جادهای مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
عدم ثبت اطلاعات در گزارش پزشکی قانونی:
محدودیت مطالعه حاضر در بررسی میزان تلفات جادهای می تواند جمعیت مورد مطالعه باشد زیرا این امکان وجود دارد که اطلاعات برخی از افرادی که در تصادف دچار آسیب شدند؛ به هر دلیلی در گزارش پزشکی قانونی ثبت نشدهاند. در نتیجه، شاید میزان تلفات گزارش شده در مطالعه حاضر کمتر از حد واقعی بوده باشد.
۵-۶- بحث و نتیجه گیری
در مقایسه با سال ۱۳۹۱، در سال ۱۳۹۲ تلفات در راههای برونشهری به میزان ۱ درصد افزایش یافته است. میزان تلفات در مردان بیشتر از زنان میباشد. افراد دارای تحصیلات دانشگاهی کمترین میزان تلفات را در تصادفات رانندگی داشته اند. بر خلاف باور عمومی بیشترین تعداد تلفات در روز اتفاق افتاده است. میزان تلفات در راههای اصلی بسیار بیشتر از آزادراهها و بزرگراهها میباشد. در مطالعه انجام شده، میتوان به تلفات بیشتر رانندگان، تاثیر جنس مذکر ،۳۰-۲۱ سال، برخورد وسایل نقلیه با یکدیگر و خودروهای سبک در بروز تصادفات منجر به فوت پی برد و بر اساس این یافته که بیشترین متوفیات در بر اثر شکستگیهای متعدد بوده است.
با توجه به روند رو به رشد حمل و نقل همچنین پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و روحی روانی که تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان به بار می آورند و از سویی شمار زیادی از این مرگ و میرها قابل پیشگیری هستند، لازم است تدابیر در جهت ایمن سازی جاده ها و خودروها، اجرای درست قوانین و آموزش قوانین عبور و مرور به مردم و همچنین حفاظت از گروه های آسیب پذیر به عمل آید تا کمتر ناظر تلفات ناشی از تصادفات جادهای استان باشیم.
۵-۷- پیشنهادهایی برای سازمان یا جامعه ای که تحقیق در آن انجام شده است
خودرو استاندارد و ایمن- وجود خودرو استاندارد و ایمن (به خصوص در سواری‌ها)، استفاده از کمربند ایمنی، حضور و واپایش مستمر و با قدرت پلیس راه می‌تواند در کاهش میزان کشته‌ها مؤثر باشد.
زیر پوشش قراردادن خانوادههای آسیب دیده- بررسی تفاوتهای رفتاری و جسمانی مردان و زنان در مواجهه با ترافیک جادهای و رفت و آمد، می تواند از بی سرپرست شدن خانوار جلوگیری کرده و سبب کاهش توسعه چرخه فقر شد. همچنین با توجه به اینکه شمار زیادی از متوفیان در سن اشتغال قراردارند. زیر پوشش قراردادن خانوادههای آسیب دیده از تصادفات جادهای توسط سازمانهای حمایتی بسیار کارساز است.
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
۴۸)تا چه میزان بکارگرفتن تکنولوژی مناسب در نمایشگاه در جذب موفقیت نمایشگاه تاثیرگذار است.
متوسط
خیلی زیاد
زیاد
خیلی کم
کم
۴۹)تا چه میزان شبکه های زیربنایی برای این نمایشگاه فراهم آمده است.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
۵۰)تا چه میزان مدیریت نمایشگاه از تخصص لازم برخوردار است.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
کم
خیلی کم
متوسط
زیاد
خیلی زیاد
۵۱)تا چه میزان در نمایشگاه اطلاعرسانی مناسب و مطلوب صورت میگیرد.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
۵۲)تا چه میزان امکان دسترسی به بانکهای اطلاعاتی لازم در نمایشگاه فراهم شده است.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
۵۳)تا چه میزان نمایشگاه با شرایط اقتصادی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
۵۴)تا چه میزان نمایشگاه با شرایط اجتماعی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
۵۵) تا چه میزان نمایشگاه با شرایط سیاسی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم
۵۶) تا چه میزان نمایشگاه با شرایط فرهنگی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
۵۷)تا چه میزان محصولات ارائه شده در نمایشگاه با شرایط اقتصادی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
۵۸) تا چه میزان محصولات ارائه شده در نمایشگاه با شرایط اجتماعی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
۵۹) تا چه میزان محصولات ارائه شده در نمایشگاه با شرایط فرهنگی جامعه همخوانی و سازگاری دارد.
۶۰)تا چه میزان اطلاعات لازم در مورد بازار جامعه داشتهاید.
۶۱)تاچه میزان اهداف نمایشگاه روشن و واضح است.
۶۲)تا چه میزان از شرایط سیاسی کشور محل برگزاری نمایشگاه اطلاع دارید.
۶۳)تا چه میزان از شرایط اقتصادی کشور محل برگزاری نمایشگاه اطلاع دارید.
۶۴) تا چه میزان از شرایط اجتماعی کشور محل برگزاری نمایشگاه اطلاع دارید.
۶۵) تا چه میزان از شرایط فرهنگی کشور محل برگزاری نمایشگاه اطلاع دارید.
۶۶)تا چه میزان اهد اف جزیی نمایشگاه به طور روشن و سازگار با اهداف کلی نمایشگاه تدوین شده است.
۶۷)تا چه میزان دولت برگزارکننده نمایشگاه از نظر سیاسی برای حضور غر فهداران حمایت لازم را به عمل آوردند.
۶۸) تا چه میزان دولت برگزارکننده نمایشگاه از نظرمال و اقتصادی برای شرکت کنندگان حمایت لازم را به عمل آوردند.
جدول۴-۸- بررسی مولفه های عوامل داخلی پرسشنامه ماتریس سوات……………………………………….. …۱۰۸
جدول۴-۹- بررسی مولفه های عوامل خارجی پرسشنامه ماتریس سوات………………………………………..۱۱۰
جدول۴-۱۰- بررسی مولفه های توان مالی پرسشنامه ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک……….۱۱۱
جدول۴-۱۱- بررسی مولفه های مزیت رقابتی پرسشنامه ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک….۱۱۲
جدول۴-۱۲- بررسی مولفه های ثبات محیط پرسشنامه ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک……۱۱۲
جدول۴-۱۳- بررسی مولفه های توان صنعت پرسشنامه ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک……۱۱۳
جدول۴-۱۴- نمره عوامل ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک حاصل از پرسشنامه………………..۱۱۳
جدول۴-۱۵- اطلاعات مالی و وضعیت رقابتی……………………………………………………………………………..۱۱۴
جدول۴-۱۶- نمره عوامل ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک حاصل از اطلاعات مالی………….۱۱۴
جدول۴-۱۷- نمره نهایی ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک………………………………………………۱۱۵
جدول۴-۱۸- نمره عوامل ماتریس سوات……………………………………………………………………………………..۱۱۶
عنوان صفحه
جدول۴-۱۹- ماتریس سوات………………………………………………………………………………………………………۱۱۸
جدول۴-۲۰- ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی عوامل داخلی…………………………………………………..۱۲۰
جدول۴-۲۱- ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی عوامل خارجی…………………………………………………۱۲۱
جدول۴-۲۲- اولویت بندی استراتژی ها………………………………………………………………………………………۱۲۱
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار۴-۱- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب جنسیت………………………….. ………………………..۱۰۰
نمودار۴-۲- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب میزان سن………………………………………………….۱۰۱
نمودار۴-۳- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب سطح تحصیلات…………………………………………۱۰۲
نمودار۴-۴- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب رشته تحصیلی ……………………………………………۱۰۳
نمودار۴-۵- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب سطح مدیریت……………………………………………۱۰۴
نمودار۴-۶- توزیع درصد فراوانی نمونه آماری برحسب سابقه مدیریت ……………………………………………۱۰۵
فهرست شکل ها
عنوان صفحه
شکل۲-۱- انواع استراتژی………………………….. ………………………………………………………………………………..۲۵
شکل۲-۲- الگوی مدیریت استراتژیک……………………………………………………………………………………………۲۷
شکل۲-۳- چارچوب جامع تدوین استراتژی…………………………………………………………………………………..۳۳
شکل۲-۴- عوامل محیطی …………………………………………………………………………………………………………….۳۵
شکل۲-۵- عوامل داخلی……………………………………………………………………………………………………………..۴۲
شکل۲-۶- ماتریس گروه مشاوران بستن(BCG) ……………………………………………………………………………..55
شکل۲-۷- ماتریس داخلی و خارجی نه خانه………………………………………………………………………………….۵۷
شکل۲-۸- ماتریس داخلی و خارجی چهارخانه………………………………………………………………………………۵۸
شکل۲-۹- ماتریس استراتژی اصلی……………………………………………………………………………………………….۵۹
شکل۲-۱۰- ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک………………………………………………………………….۶۲
شکل۲-۱۱- بررسی نواحی مختلف ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک…………………………………۷۶
شکل۲-۱۲- ابعاد استراتژی ها در ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک……………………………………۷۶
شکل۴-۱- ماتریس داخلی و خارجی شرکت………………………………………………………………………………..۱۱۱
شکل۴-۲- ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک شرکت………………………………………………………۱۱۵
چکیده
پیچیدگی روزافزون فعالیت ها و محیط شدیداً متغیر و متلاطم جهان امروز، مدیران را با آنچنان دشواری هایی مواجه ساخته که کوچکترین غفلت آنها نسبت به مسائل پیامدهایی غیرقابل جبران به دنبال خواهد داشت. با توجه به متغیر بودن محیط کاری، مدیران شرکت ها نیاز به ابزاری داشته تا بتوانند از طریق آن موقعیت استراتژیک خود را تشخیص داده و تمهیدات لازم را جهت رسیدن به اهداف آتی فراهم نمایند. از سویی دیگر امروزه مهم ترین دغدغه اکثر سازمان ها، طراحی، تدوین و پیاده سازی استراتژی هایی است که موفقیت و بقای آن ها را در شرایط متحول و پیچیده محیطی تضمین نماید. هدف از انجام این پژوهش شناسایی موقعیت استراتژیک شرکت آب و فاضلاب خوزستان و تدوین استراتژی های متناسب با موقعیت بدست آمده، بوده است. بدین منظور ابتدا نقاط قوت و ضعف شرکت و فرصت ها و تهدیدات پیش روی آن شناسایی شده و سپس با بهره گرفتن از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک SPACE و ماتریس داخلی و خارجی IE مشخص گردید شرکت در موقعیت استراتژیک تدافعی قرار دارد. در ادامه با کمک ماتریس سوات SWOT، استراتژی های بهینه برای شرکت تدوین شده اند که عبارتند از مدیریت مصرف انرژی و کاهش هزینه ها، انتشار اوراق مشارکت جهت تکمیل طرح ها، برون سپاری بعضی از فعالیت های شرکت و مدیریت استراتژیک منابع انسانی. استراتژی های انتخاب شده با بهره گرفتن از ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی QSPM اولویت بندی و بهترین استراتژی برای شرکت استراتژی مدیریت مصرف و کاهش هزینه ها مشخص گردید.
واژه های کلیدی: مدیریت استراتژیک، تدوین استراتژی، ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک، شرکت آب و فاضلاب خوزستان
فصل اول:
کلیات
۱-۱ مقدمه
